بازی درمانی چیست؟ تکنیک‌های بازی درمانی کودک

“بازی، همانند عشق است؛ همه می‌دانند که چیست، اما کسی نمی‌تواند آن را تشریح کند. “(محمد اسماعیل، 1382؛ جنس، 1979).

بازی، تجربه‌ی خلاق است. در لغت نامه‌ی دهخدا تجربه به معنای آزمودن و آزمایش است. خلاقیت هم به معنای آفرینندگی و نوآوری است. از کنار هم قرار گرفتن این دو کلمه این گونه استنباط می‌شود: بازی فضایی است که فرد به شکل فعال، چیزهای مختلفی را امتحان می‌کند تا در نهایت چیز جدیدی را خلق کند.

بازی درمانی کودک چیست؟

هنگامی که ما بزرگسالان به روانشناس مراجعه می‌کنیم، می‌توانیم در مورد رنج‌ها، ناراحتی‌ها و مشکلاتمان صحبت ‌کنیم. اما کودکان به خصوص کودکان کم سن و سال تر نمی توانند در مورد مشکلاتشان صحبت کنند. گاهی اوقات نمی‌دانند مشکل دقیقاْ چیست و از کجا و در مورد چه چیزی صحبت کنند. به نظر شما در چنین شرایطی، روانشناس کودک چگونه می‌تواند با کودک ارتباط برقرار کند؟ چگونه می‌تواند مشکلات کودک را از زبان خودش بشنود؟ چگونه می‌تواند متناسب با سن،  قدرت درک و دنیای درونی کودک برخی از مفاهیم را به او منتقل کند و در نهایت به او کمک کند تا مشکلش برطرف شود؟

جواب این سوالات، بازی است. بازی جایگزین کلمات است. کودکان در بازی در طبیعی‌ترین و راحت‌ترین حالت هستند. در چنین شرایط راحت و لذت‌بخشی بدون ترس و نگرانی هر هیجانی از جمله خشم، ترس، غم و تنفر را به راحتی نشان می‌دهند. وقتی به بازی کودکی توجه کنیم می‌فهمیم چه چیزهایی را دوست دارد و چه چیزهایی را دوست ندارد. متوجه نگرانی‌ها و ترس‌هایش می‌شویم. اینکه او در برابر هر مشکلی چه راهی را انتخاب می‌کند.

مثال اول از بازی درمانی

موقعیت فرضی را تصور کنید که کودکی با چند حیوان پلاستیکی در حال بازی است، در دنیای خیالی کودک ناگهان باران شدیدی می‌بارد و خانه‌ی آن‌ها را خراب می‌کند. حالا واکنش کودک در این‌جا چگونه است؟ سناریوی بعدی که در دنیای خیالی‌اش می‌چیند چگونه خواهد بود؟

کودکان در بازی هایشان چیزهایی را که در زندگی روزمره تجربه می‌کنند، نشان می‌دهند.

مثال دوم از بازی درمانی کودک

شاید بارها با این صحنه مواجه شده باشید که در اشپزخانه در حال آشپزی هستید، و فرزندتان با عروسک هایش مشغول بازی است؛ ناگهان گفت‌وگوهای خیالی بین کودکتان و عروسک هایش توجه شما را جلب کند. این گفت و گوی خیالی یادآور نحوه‌ی گفت‌وگوی شما با فرزندتان در سر میز غذا برای تمام کردن غذایش باشد. کودکی که در بازی مامان شده است. عروسک‌هایش فرزندانی حرف گوش نکن که غذایشان را نمی‌خورند و مامان خیالی (کودکتان) آن‌ها (عروسک‌ها) را تهدید می‌کند که اگر غذا نخورند آن‌ها را پارک نخواهد برد.

در بازی درمانی، بازی درمانگر و کودک در اتاق بازی مشغول بازی می‌شوند. اما این صرفاً یک بازی کردن معمولی نیست؛ بلکه درمانگر به محتوای بازی‌های کودک، نوع بازی‌ها، شکل بازی‌ها، بازی‌های تکراری و عوامل دیگری توجه دارد. او متناسب با نیاز کودک اقداماتی را در فرایند بازی انجام می‌دهد تا اهداف روان درمانی محقق بشود.  همچنین بازی درمانگر تحت هر شرایطی به کودک احترام می‌گذارد. کودک احساس احترام را درک می‌کند. به دلیل این‌که کودک در شرایطی به دور از قضاوت و همراه با پذیرش دائم است، این احترام را درونی می‌کند. از این‌رو یاد می‌گیرد که به خود احترام بگذارد. کودک با احترام به خود قادر به احترام گذاشتن به دیگران خواهد بود.

فواید بازی درمانی

سوالی که همیشه مطرح است، آیا بازی درمانی واقعاً مفید است؟ اگر فایده دارد این فواید چه چیزهایی هستند؟ پژوهش‌های زیادی درباره‌ی اثربخشی بازی درمانی وجود دارد. بازی درمانی برای کودکان به خصوص کودکان کم سن مفید است.

1. مقاومت کودک در درمان کاهش پیدا می‌کند. منظور از مقاومت یعنی این‌که کودک راحت‌تر با درمانگر ارتباط برقرار می‌کند و به او اعتماد خواهد داشت.
2. در بازی، کودکان چیزی را کشف می‌کنند. همین‌طور آن‌ها بر امور جاری در بازی تسلط دارند. اکتشاف و تسلط بر بازی به آن‌ها احساس اعتماد به نفس و توانایی می‌دهد.
3. در بازی، کودکان به حل مسائل مختلف می‌پردازند. بازی تفکر خلاق را در کودکان تقویت می‌کند.
4. کودکان در بازی، هیجان‌هایی که در بروز آن‌ها مشکل داشتند را آزادانه ابراز می‌کنند.
5. در بازی درمانی، کودکان هیجانات مختلفی را تجربه می‌کنند. از این رو فرصت یادگیری نحوه‌ی ابراز صحیح هیجانات را در اختیار دارند.
6. کودکان در بازی نقش‌های مختلفی را ایفا می‌کنند. آن‌ها در ایفای نقش، رفتارهای جدیدی را یاد می‌گیرند. خود را به جای دیگری قرار می‌دهند و احساس همدلی در آن‌ها تقویت می‌شود.
7. وقتی رخداد ناخوشایندی در زندگی کودکان اتفاق می‌افتد اغلب قادر به درک چرایی آن نیستند. کودک با بازآفرینی آن رخداد در بازی و استفاده از قوه‌ی تخیل، معنایی برای آن پیدا می‌کند.
8. کودکان تعارضات و ترس‌های خود را به شکل نمادین در بازی به نمایش می‌گذارند. روبه رو شدن با تعارضات منجر به بینش و آگاهی می‌شود.
9. در فرایند بازی بین بازی درمانگر و کودک دلبستگی ایجاد می‌شود. این فرصتی است که کودک دلبستگی ایمن را تجربه کند.
10. فضای ارتباطی حاکم در برخی از بازی‌ها، کودک را به برقراری روابط نزدیک تر با دیگران در دنیای واقعی سوق می دهد.
11. کودکان از بازی کردن لذت می‌برند. لذت بردن باعث افزایش هیجان مثبت در زندگی آن‌ها می‌شود.
12. کودکان در بازی برخی فعالیت‌ها را تکرار می‌کنند، از این رو ترس و اضطراب آن‌ها کاهش پیدا می‌کند.
13. کودکان با انجام بازی‌های مختلف جامعه‌پذیر می‌شوند. برخی از بازی‌ها دارای محدودیت هستند. کودکان با پذیرش محدودیت ها متوجه ناکامی می‌شوند. بنابراین ایگوی (خود) آن‌ها پرورش می‌یابد. آن‌ها یاد می‌گیرند که قرار نیست همیشه خواسته‌ی آن‌ها براورده شود.
14. کودکان در بازی خود را ابراز می‌کنند. کسی در بازی آن‌ها را قضاوت نمی‌کند، پس می‌توانند خود واقعی شان باشند.

وینیکات، بازی کردن کودک را درمان می‌بیند. اینکه کودکی بتواند بازی کند خودش روان درمانی است. او معتقد است بازی کردن یعنی زندگی کردن. در بازی امکان خلق کردن وجود دارد. خلاقیت باعث یکپارچگی بخش‌های مختلف شخصیت می‌شود. خلاقیت فرصت یافت شدن و موجود شدن را می‌دهد. کودکان در بازی خودشان را پیدا می‌کنند.

همچنین بخوانید: انواع بازی درمانی برای کودکان خجالتی

 انواع بازی درمانی

در اینجا چند نمونه از بازی های اتاق درمان ذکر می‌شود.

• نقاشی با انگشت

برخی از کودکان از اشتباه کردن می‌ترسند. نقاشی با رنگ‌های انگشتی گزینه‌ی خیلی خوبی برای این کودکان است. درمانگر از کودک می‌خواهد با رنگ‌های انگشتی احساساتش را نشان دهد. رنگ‌های انگشتی این امکان را به کودک می‌دهد که تصویر نقاشی شده را تغییر دهد یا با رنگ‌های بیشتری پاکش کند. تنها محدودیتی که کودک با آن روبه‌روست، اندازه‌ی کاغذ است. از این رو کودک آزادانه هر چه را که بخواهد می‌کشد. هیچ چیز غلط یا درستی وجود ندارد که کودک را از قضاوت شدن بترساند و یا او را شرمنده کند.

• درست کردن کلاژ

از کنار هم قرار دادن چیزهای مختلف با جنس‌های متفاوت ( نخ، پشم، عکس، خاک و …. ) تصویر جدیدتری ساخته می‌شود که به این کار کلاژ می‌گویند. درمانگر با در اختیار گذاشتن اشیای مختلف از کودک می‌خواهد که تصویری از خودش یا وقایع و مشکلاتی که با آن درگیر است، درست کند. بازی درمانگر در ابتدا لازم است که کودک را متوجه تفاوت بین جنس اشیاء کند. جویای احساسات کودک درمورد آن شود.

مثال: بازی درمانگر: به نظرت خاک چه حسی دارد؟ اگر تو جای خاک بودی چه احساسی داشتی؟

بعد از ساختن کلاژ، اینکه چه چیزی در کجا قرار گرفته، مهم است و باید به آن توجه شود. کلاژ ابزار خوبی است تا کودک نسبت به خودش یا مشکلاتش آگاهی پیدا کند. آگاهی‌های سطحی کودک عمیق‌تر می‌شود.

• مجسمه‌سازی

برخی از کودکان به برخی مهارت‌ها از جمله نقاشی بی‌انگیزه هستند. یا ممکن است خود را فاقد توانایی در آن زمینه بدانند. یا خود را دست و پاچلفتی ببینند که هیچ کاری را به شکل موفقیت آمیزی انجام نمی‌دهد. مجسمه سازی با گل یا خمیر گزینه خوبی برای آن هاست. کودک با یک تکه خمیر یک گلوله می‌سازد، این گلوله می‌تواند ساندویج، قابلمه، گردو و یا هر آنچه که تخیل کرده باشد، پس او موفق شده چیزی را بسازد و معنایی به آن ببخشد.

• نقاشی کردن

درمانگر از کودک می‌خواهد که در زمینه‌ای نقاشی بکشد. این زمینه می‌تواند شامل:

• نقاشی در مورد احساساتش: آخرین باری که ترسیدی را با نقاشی نشانم بده
• نقاشی یک موقعیت: یک نقاشی از خانوادت، مدرسه یا کسانی که دوستشان داری بکش.
• نقاشی های خیالی: اگر جادوگر شوی، دوست داری چه شکلی شوی، نقاشی آن را برایم بکش/ اگر قرار بود سه آرزویت براورده شود، دوست داشتی به چه چیزهایی برسی، نقاشی آن‌ها را برایم بکش.

کودکان در نقاشی‌ها اغلب آنچه که در ذهن دارند ترسیم می‌کنند و به کمک رنگ‌آمیزی بهتر می‌توانند احساساتشان را نشان دهند.

همچنین بخوانید: بیش فعالی در کودکان، علائم و راه درمان ADHD کودکان

تکنیک‌های بازی درمانی

در اتاق بازی، بازی درمانگر متناسب با نیازهای هر کودک، رفتارها و مداخلاتی را نشان می‌دهد. از آنجایی که نیازهای کودکان با یکدیگر متفاوت است، نحوه‌ی عملکرد درمانگر در اتاق بازی با کودکان مختلف، متفاوت خواهد بود. به طور کلی کارهایی که درمانگر کودک در اتاق بازی نشان می‌دهد شامل موارد زیر می‌باشد:

1. مشاهده‌ی کودک و بازی‌هایش: بازی درمانگر خوب، درمانگری است که خوب ببیند. درمانگری که مشاهده‌گر خوبی است در واقع حضور زنده و فعالی در اتاق بازی دارد، حتی اگر کلامی بین بازی درمانگر و کودک رد و بدل نشود.
2. توجه به احساسات کودک در حین بازی و انعکاس آن: کودکی در حال بازی با حیوانات پلاستیکی است. دو حیوان جوجه و خرگوش را کنار هم قرار می‌دهد. بازی درمانگر: متوجه شدم وقتی خرگوش را پیش جوجه گذاشتی خوشحال شدی.
3. پرسیدن سوالاتی از بازی کودک تا کودک فعالیت بازی را برای بازی درمانگر توصیف کند: سوالاتی که درمانگر از کودک می‌پرسد به منظور دخالت در کار کودک نیست، بلکه می‌خواهد توجه کودک را به موضوعاتی جلب کند تا کودک عمیق‌تر به آن موضوعات نگاه کند.

مثال: به نظرت وقتی خرگوش پیش جوجه است، جوجه کوچولو چه حسی داره؟

4. توصیف بازی کودک: بازی درمانگر گاهی اوقات آن‌چه را که می‌بیند شرح می‌دهد. مثال: متوجه شدم که شیر که یک حیوان وحشی است، شب پیش دو تا گوسفند که حیوان اهلی هستند خوابیده است.

گاهی اوقات کار بازی درمانگر در اتاق بازی ساده و سطحی در نظر گرفته می‌شود. در صورتی درمانگر کار دشوار و پیچیده‌ای در اتاق بازی دارد. او باید تلاش کند که ارتباطش با کودک حفظ شود. متوجه معنای رفتارها و بازی‌های کودک باشد. در زمان مناسب و به شکل مناسب، رفتار و گفتار مناسب را نشان دهد.

رویکرد‌های مختلف به بازی درمانی

رویکردهای مختلفی برای بازی درمانی وجود دارد. رویکرد همانند عینکی است که درمانگر بر چشم می‌گذارد. عینک مشخص می‌کند که درمانگر مشکل کودک را چگونه ببیند، چه تبیینی از آن داشته باشد و چه راه‌حلی در برابر آن مشکل اتخاذ کند. در واقع این رویکردها نحوه‌ی حضور و فعالیت درمانگر در اتاق بازی را مشخص می‌کنند.

در برخی رویکردها از جمله شناختی – رفتاری، بازی درمانگر نوع بازی را انتخاب می‌کند. در فرایند بازی به دنبال آموزش مطالبی است که کودک در آن زمینه ضعف دارد. بازی درمانی در این رویکردها کوتاه مدت است. درمانگر به مشکل فعلی کودک توجه دارد و به دنبال آموزش مهارت‌هایی به کودک است.

اما در سایر رویکردها از جمله تحلیلی و رویکرد کودک محور، کودک نوع بازی را انتخاب می‌کند. بازی درمانگر پاسخگوی نیازهای برآورده نشده‌ی کودک است. او به ریشه‌ی مشکلات فعلی کودک توجه دارد، از این‌رو بازی درمانی طولانی مدت است.

جمع بندی

توجه به مشکلات کودکان در همان دوران کودکی، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. گاهی بزرگسالان تصور می‌کنند کودکان به دلیل سن کم، قدرت فهم پایین‌تری دارند و جلسات روان درمانی برای آن‌ها فایده‌ای ندارد. در صورتی که اگر به مشکلات کودک از همان سنین پایین توجه کنیم اتفاقاً نتایج مطلوب‌تری خواهیم دید. بی‌توجهی به آنچه که باعث رنج کودک است نه تنها راه‌حل مناسبی نیست بلکه با گذشت زمان ریشه مشکلات ضخیم تر و قطور تر می‌شود و چه بسا حل و فصل آن‌ها زمان‌بر و سخت‌تر هم شود.

بازی درمانی، یکی از درمان‌های مفید و موثر برای کودکان به خصوص کودکان کم سن و سال است. از این‌رو اگر فرزندتان درگیر مشکلاتی است؛ به راحتی از کنار آن عبور نکنید. بازی درمانی تجربه‌ای متفاوت برای کودکان است و دستاوردهای ارزشمندی به همراه خواهد داشت. برای این منظور می‌توانید از بازی درمانگران کلینیک روانشناسی آگاه هم کمک بگیرید.