دژاوو چیست؟ چرا دچار دژاوو یا آشناپنداری می شویم؟

نمونه یک داستان از دژاوو

« ساعت 7 عصر است. پس از یک روز کاری خسته­ کننده به سمت رستورانی در آن سوی شهر رانندگی می­ کنم. با یکی از دوستان دوران دانشگاهم در این مکان قرار شام دارم. اولین بار است که به این رستوران مراجعه می­کنم، بنابراین حواسم کاملا جمع است که مطابق نقشه موبایلم حرکت کنم. سر ساعت مقرر در محل حاضر می­ شوم. این مکان به طرز عجیبی برایم آشنا به نظر می­ رسد. حس می کنم قبلا هم اینجا بوده ­ام و زمان در حال تکرار شدن است … ».

ممکن است شما هم تجربه­ ای مشابه سناریو فوق داشته باشید. این پدیده، «دژاوو» یا «آشناپنداری» نام دارد و تقریبا دو سوم اشخاص آن را تجربه می­ کنند. دژاوو تجربه ­ای رویاگونه است که در آن شخص تصور می­ کند موقعیتی که با آن مواجه شده است، موقعیتی آشناست. در حالی که می داند تصورش غیر واقعی است. اولین بار شخصی به نام جکسون در سال 1876 واژه­ ی «حالت رویاگونه» را وارد ادبیات علمی کرد. ما اکنون از دژاوو یا آشناپنداری به جای آن واژه استفاده می­ کنیم. با افزایش سن، میزان وقوع این پدیده کاهش می ­یابد. در مقابل، با افزایش میزان تحصیلات و درآمد، بر نرخ وقوع آن افزوده می شود.

آیا دژاوو یک نوع اختلال روانی است؟

به دلیل اینکه وقوع پدیده دژاوو مدت زمان بسیار کوتاهی به طول می انجامد، مطالعه علمی آن بسیار دشوار است. برخی روان تحلیلگران دژاوو را نوعی خیال­پردازی می دانند. در حالی که، عده ای از روانپزشکان معتقدند که این پدیده به دلیل نوعی عدم تطابق در مغز اتفاق می­ افتد که باعث می­ شود تا مغز در تشخیص حال و گذشته دچار اشتباه شود. در هر صورت، دژاوو تجربه­ ای خطرناک و آسیب­ شناختی به حساب نمی ­آید، زیرا به اختلال رفتاری نمی­ انجامد.

همچنین بخوانید: خیال پردازی ناسازگار چیست؟ چه زمانی رویاپردازی ناسازگار می‌شود؟

تبیین های محتمل برای دژاوو

علی رغم اینکه دژاوو پدیده­ ای نسبتا شایع است، تحقیقات کمی در مورد آن انجام شده است. در افرادی که مبتلا به روان­پریشی یا صرع لوب گیجگاهی نیستند، علل احتمالی در چهار دسته قرار می­ گیرند:

1. توجه تقسیم شده
2. حافظه
3. پردازش دوگانه
4. عصب شناختی

توجه تقسیم شده

تبیین حاضر بر این فرض استوار است که وقوع پردازش های همزمان در مورد یک لحظه خاص منجر به پدیده دژاوو می شود. این اتفاق زمانی رخ می دهد که مغز در سطح زیرآستانه ای به جنبه خاصی از محیط توجه کند و در نتیجه، توجه کامل به کل تجربه را از دست بدهد. وقتی پس از مدتی کل توجه مان به همان موضوع برگردد، نوعی حس مبهم شباهت به ما دست می دهد که در پدیده دژاوو مشاهده می شود.

تبیین حافظه در دژاوو

این تبیین تلاش می کند پدیده دژاوو را با استفاده از جنبه های حسی انسان توجیه کند و معتقد است انسان با قرارگرفتن در محیط های خاصی که پیشتر در مورد آنها ذهنیت داشته، حافظه خود را فعال تر می یابد. فرضیه مذکور مبیّن این است که محرک های محیطی، در برانگیخته شده حافظه انسان بسیار موثرند. بر این اساس، مشاهده یک تصویر یا حس یک رایحه، مغز را به زمانی بازمی گرداند که پیشتر چنین تصویر یا بویی را تجربه کرده است.

پردازش دوگانه در پدیده دژاوو

براساس این تبیین، دو نوع پردازش شناختی که معمولا با همدیگر رخ می دادند، برای چند لحظه به صورت ناهماهنگ اتفاق می افتند. برای مثال فرآیند پردازش شباهت و بازیابی اطلاعات به صورت هماهنگ رخ می دهند. در صورتی که پردازش شباهت در زمانی اشتباه و در غیاب فرآیند بازیابی رخ دهد، دژاوو اتفاق می افتد.

تصور کنید که به ملاقات دوست خود رفته اید. هنگامی که به سمت تالار پذیرایی می روید ناگهان سگ او شروع به پارس کردن می کند. همزمان با اینکه صدای پارس سگ را می شنوید، مغزتان اطلاعات دیگری مثل چیدمان میز و صندلی ها، قاب عکس، و موقعیت کیک سیب را نیز ادراک می کند. تمام این پردازش ها در مدت زمان بسیار کوتاهی رخ می دهند. در تبیین پردازش دوگانه، فرض می شود پردازش بخشی از این اطلاعات با تاخیری جزئی اتفاق می افتد. به خاطر این تاخیر، کل اطلاعات دریافتی به گونه ای پردازش می شود که انگار صحنه های مختلف سناریوی فوق به صورت همزمان رخ نداده اند. در نتیجه مغز تصور می کند که یکی از رویدادها (مثلا پارس سگ) قبلا اتفاق افتاده است و پدیده ی دژاوو رخ می دهد.

تبیین عصب شناختی در دژاوو

در این تبیین فرض می شود که وقفه ای کوتاه در انتقال اطلاعات از یک عصب به عصب دیگر رخ می دهد. تبیین حاضر دو نوع مسیر برای پدیده دژاوو مطرح کرده است:

• مسیر منفرد: بخشی از کل یک بسته ی اطلاعاتی در یک مسیر عصبی خاص، زودتر از بخش دیگر به مغز می رسد. این اتفاق باعث می شود تا هنگامی که باقی اطلاعات به مغز می رسد، به اشتباه در مغز ادراک شباهت صورت بگیرد. به عبارت دیگر، یک بسته اطلاعاتی به صورت دو بسته اطلاعاتی شبیه به هم ادراک می گردد.
• مسیر دوگانه: در این حالت، فرض می شود که یک بسته اطلاعاتی در دو مسیر مختلف به مغز منتقل می شود. اما هنگام انتقال اطلاعات، یکی از دو مسیر کندتر از مسیر دیگر عمل می کند و به این دلیل حس مبهمی از پیش بینی به فرد دست می دهد. وقتی هنگام پردازش اطلاعات، تمرکز مغز به سرعت از یکی از دو مسیر اطلاعاتی به مسیر دیگر منتقل شود، پدیده دژاوو رخ می دهد .

تبیین پردازش دوگانه بسیار مورد توجه قرار گرفته است. اما این تبیین بیشتر جنبه فلسفی و نظری دارد و نمی توان آن را در آزمایشگاه مورد آزمون قرار داد. تبیین های عصب شناختی هم با توجه به اساس عصب شناختی شان جذاب و منطقی به نظر می رسند. اما به دلیل محدودیت های تکنولوژیک امکان آزمون آن ها فراهم نیست. در مقابل، تبیین های مربوط به حافظه و توجه با دانش فعلی ما درباره شناخت انسان سازگار است و قابلیت آزمون تجربی دارد.

ژمه وو (Jamais Vu)

شاید جالب باشد بدانید در مقابل آشناپنداری یا دژاوو، پدیده «ژمه وو» یا «هرگز دیده نشده» وجود دارد. ژمه وو پدیده ای است که در آن هرگونه وضعیت آشنا، برای لحظاتی ناآشنا به نظر می رسد. شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که یک وقت هایی، درست وقتی در اتاق خانه خودتان نشسته اید یا در خیابان به سمت محل کار هر روزتان می روید، برای لحظاتی زمان و مکان را گم کنید و گیج و مبهوت بمانید که: « الآن دقیقا چه زمانی است و من کجا هستم و باید چه کنم؟». گاهی هم این حالت پس از تکرار زیاد یک کلمه با صدای بلند، رخ می دهد. مثلا وقتی کنار خیابان، منتظر تاکسی ایستاده اید و چندین و چند بار کلمه ی مقصد را تکرار می کنید، ممکن است ناگهان یک جور حس بیگانگی با آن کلمه برایتان رخ دهد.

مغز ما وظایف خود را با ایجاد الگوهای منظم سیگنال های الکتریکی در گروه هایی از سلول های عصبی انجام می دهد. گاهی اوقات که این نظم برای لحظاتی دچار اختلال می شود، ممکن است ژمه وو را تجربه کنیم.

منابع:

[1] Brown, A. S. (2004). The Deja Vu Illusion

[2] Hogan, R. E., & Kaiboriboon, K. (2003). The « Dreamy State »: John Hughlings-Jackson’s Ideas of Epilepsy and Consciousness. American Journal of Psychiatry.

[3] وب سایت howstuffworks

[4] O’Connor, R. A., & Moulin, J. C. (2010). Recognition Without Identification, Erroneous Familiarity.

[5] وب سایت Psychologytoday