مروری بر مفاهیم نظریه‌ی روابط موضوعی ملانی کلاین
ملانی کلاین (۱۸۸۲-۱۹۶۰) از روانکاوان برجسته و از بنیان‌گذاران نظریه روابط موضوعی است. او در شهر وین کشور اتریش به دنیا آمد و زندگی حرفه‌ای خود را در برلین از سر گرفت و در لندن ادامه داد. کلاین به روانکاوی کودکان مشغول بود و نظریات خود را مبتنی بر مشاهدات دقیق کودکان خردسال شکل داد. او برای اولین بار به اهمیت مادر و رابطه اولیه با مادر در شکل‌گیری شخصیت پرداخت. در نتیجه‌ی فعالیت‌های ملانی کلاین، منبع انگیزه و حرکت انسان از «لذت‌جویی و فرار از درد» در نظر فروید، به رابطه و رابطه‌جویی در نظریه روابط موضوعی (object relations theory) تغییر جهت داد. در ادامه به توضیح مفاهیم کلیدی نظریه ملانی کلاین می‌پردازیم.
فانتزی (phantasy)
ملانی کلاین با نظر فروید در باب اینکه انسان‌ها سائق‌های غریزی مثل سائق مرگ دارند، موافق بود. سائق‌های غریزی ماهیتی زیستی دارند و از هنگام تولد درون انسان وجود دارند. مفهوم فانتزی در نظر کلاین به معنای «بازنمود روانی سائق غریزی» است. مانند فانتزی تکه‌پاره کردن و نابودی پستان مادر که بازنمودی از سائق مرگ است. توجه به این نکته ضروری است که فانتزی با خیال‌پردازی هشیارانه متفاوت است.
موضوع (object) در نظریه روابط موضوعی
بدون استفاده از واژه‌ی موضوع (ابژه) نمی‌شود از روانکاوی کلاینی و نظریات روابط موضوعی صحبت کرد. اما این واژه‌ی مصطلح به چه مفهومی اشاره دارد؟ موضوع هر آن چیزی است که هدفِ احساسات، نیازها و گرایشات فرد قرار می‌گیرد. مفهوم موضوع به این اشاره دارد که نیازها و احساسات متصل به موضوع (ابژه) می‌شوند و تنها در بافت یک ارتباط معنا دارند. برای مثال، “مادرم را دوست دارم”، احساس دوست داشتن به مادر متصل می‌شود و مادر در اینجا موضوع است. هر فرد یا چیزی که در جایگاه موضوع (ابژه) قرار می‌گیرد، فاعلیت ندارد، یعنی خود دارای احساس و نیاز نیست.
هر شخص می‌تواند در موقعیت‌های مختلف زندگی در جایگاه موضوع و یا در جایگاه فاعل، به عنوان کسی که خود دارای احساس و نیاز به موضوع دیگری است، قرار گیرد. موضوع (ابژه) می‌تواند یک شخص، شی ء و یا حیوان باشد.
موضع (position) در نظریه ملانی کلاین
ملانی کلاین در نظریه خود از دو موضع اسکیزوئید-پارانویید و افسرده‌وار به عنوان دو دنیای درونی (internal world) که هر کدام ویژگی‌های مختص به خود را دارند، صحبت کرده است. قبل از آنکه به ویژگی‌های این دو موضع مهم بپردازیم، لازم است بدانیم موضع به چه معناست. موضع با مرحله متفاوت است. در مراحل رشدی یک مرحله تمام شده و مرحله‌ی دیگری آغاز می‌شود. اما موضع هیچ‌گاه از بین نمی‌رود.
نوزاد در یکی دو هفته‌ی اول تولد در موضع اسکیزوئید-پارانویید قرار دارد و در ادامه با تجربیات رشدی سالم، موضع افسرده‌وار به عنوان لایه‌ای بر روی موضع قبلی شکل می‌گیرد. اما موضع اسکیزوئید-پارانویید تا پایان عمر در ما وجود دارد و در مواجهه با تنش‌ها و تهدیدها و یا بخش‌های آسیب‌پذیر سیستم روانی‌مان، می‌تواند وضعیت روانی غالب ما باشد. به عبارتی ما در بزرگسالی می‌توانیم بین این دو موضع حرکت کنیم و در موقعیت‌های مختلف غلبه‌ی یکی از این دو موضع را تجربه کنیم.
موضع اسکیزوئید-پارانویید (schizoid-paranoid position)
دفاع روانی غالب که در این موضع به نوزاد کمک می‌کند تا تجربیاتش را سازمان دهد، دوپاره‌سازی (splitting) است. نوزاد تجربیاتش با موضوع (ابژه) را به دو دسته‌ی خوب و بد تقسیم می‌کند. موضوعی که مراقبت می‌کند، موضوع خوب و موضوعی که ناکام یا طرد می‌کند، موضوع بد است. جز این دو دسته حالت دیگری وجود ندارد و این دو کامل از یکدیگر جدا شده‌اند، در نتیجه موضوع خوبی که گاهی بد است و یا بالعکس در دنیای درون‌روانی موضع اسکیزوئید-پارانویید وجود ندارد.
بنا بر نظر ملانی کلاین این دوپاره‌سازی در زمان نوزادی به کودک کمک می‌کند، چراکه فهم اینکه خوبی و بدی می‌توانند دو وجه متعارض از یک موضوع باشند، برای نوزاد بسیار مشوش‌کننده است. در نتیجه نوزاد با دوپاره‌سازی از بلاتکلیفی در می‌آید و کودک می‌تواند به موضوع خوب نزدیک شده و از موضوع بد دور شود.
از دیگر ویژگی‌های مهم موضع اسکیزوئید-پارانویید این است که موضوع‌ها به صورت پاره‌موضوع (part-object) درک می‌شوند. یعنی اینکه در این موضع مادر به عنوان موضوعی کامل شامل اجزای مختلف درک نمی‌شود؛ بلکه اجزاء مادر یعنی پستان و بعدها نگاه مادر، دست مادر، صورت مادر موضوع‌های کودک هستند. نوزاد در ابتدا با پستان مادر که ارضاکننده‌ی نیاز اوست ارتباط برقرار می‌کند. در واقع دنیای نوزاد «پستان خوب-پستان بد» است. در این عبارت هم نگاه پاره‌موضوعی نوزاد دیده می‌شود (پستان نه مادر)، هم نگاه دوپاره‌ی او (خوب و بد). این دو وجه از موضوع جدا از یکدیگر تجربه شده و احساسات به هر کدام از پاره‌موضوع‌ها هم کاملا متمایز از یکدیگرند.
موضع افسرده‌وار (depressive-position)
با رشد سالم که در آن کودک ناکامی بهینه و متناسب با ظرفیتش را تجربه می‌کند و تجربیات درونی و بدنی توسط مادرِ به اندازه‌ی کافی خوب ذهنی می‌شوند، موضع افسرده‌وار شکل می‌گیرد و به ظرفیت انسان افزوده می‌شود. در زمان بزرگسالی هر چه موضع افسرده‌وار موضع غالب دنیای روانی ما باشد، به لحاظ روانی سالم‌تر هستیم. موضع افسرده‌وار موضع غالب در افراد با ساختار نوروتیک است. در افراد با ساختار مرزی این موضع شکل نگرفته و این افراد در دنیای موضع اسکیزوئید-پارانویید زندگی می‌کنند.
ملانی کلاین موضع افسرده‌وار را اینگونه توصیف می‌کند که در این موضع، از دوپاره‌سازیِ موضعِ قبل به سمت دوسوگرایی (ambivalence) حرکت می‌کنیم. دوسوگرایی به این معناست که خوبی و بدی می‌توانند همزمان در یک موضوع وجود داشته باشند. در این موضع کودک به تجربه‌ی این‌همانی می‌رسد؛ یعنی می‌فهمد موضوع بدی که قصد نابودیش را داشتم، همان موضوع خوب است. این تجربه بسیار دردناک است و در این موضع است که احساس گناه شکل می‌گیرد.
احساس گناه حاصل تجربه‌ی خشم و عشق به یک موضوع واحد است. علاوه بر آن دو دسته‌ی خوب و بد، به اشکال متعدد و تمایزیافته‌تری در موضع افسرده‌وار پیشرفت می‌کنند و احساسات پیچیده و متعارض شکل می‌گیرند. همچنین نگاه به موضوع، دیگر به صورت پاره‌موضوع‌های مختلف نیست که هر کدام در زمان‌ها و موقعیت‌های مختلف بروز و ظهور می‌یابند و نابود می‌شوند. بلکه موضوع کامل (whole-object) و واحد که شامل اجزایی مختلف و پیشینه‌ای مشخص است، در موضع افسرده‌وار شکل می‌گیرد.
برای آشنایی بیشتر با نظریه ملانی کلاین می‌توانید ویدیوهای دوره درس‌گفتارهای روانکاوی: فصل دوم را مشاهده کنید.
منابع:
۱.کتاب ماتریس ذهن (روابط موضوعی و گفتگو روانکاوانه) (۱۴۰۱). نوشته تامس آگدن. ترجمه علیرضا طهماسب و مجتبی جعفری. تهران: نشر نو.
۲.کتاب نظریه های شخصیت (ویراست ۸) (۱۳۹۵). نوشته جس فیست، گریگوری جی. فیست، تامی آن فیست. ترجمه یحیی سیدمحمدی. تهران: نشر روان.
