استفاده از هوش مصنوعی در روانشناسی

این مقاله توسط روانشناس، سید محمد هاشمی از نظر تخصصی بررسی و تایید شده است.

 هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) به‌سرعت در حال تغییر جنبه‌های مختلف زندگی ماست و یکی از حوزه‌هایی که بیشترین تأثیر را از این فناوری پذیرفته، روانشناسی است. از ربات‌های چت برای ارائه‌ی مشاوره‌های خودکار گرفته تا تحلیل داده‌های رفتاری و تشخیص زودهنگام اختلالات روانی، هوش مصنوعی در حال تبدیل شدن به یک ابزار قدرتمند در ارائه خدمات سلامت روان است.

یکی از معایب استفاده از هوش مصنوعی در مشاوره روانشناسی، کمبود همدلی و ارتباط انسانی است که در فرایند درمان نقش مهمی ایفا می‌کند. همچنین، احتمال خطا در تشخیص‌ها و توصیه‌های درمانی وجود دارد که ممکن است به جای کمک، به آسیب‌های روانی منجر شود. علاوه بر این، نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی و امنیت داده‌های حساس کاربران نیز از چالش‌های مهم استفاده از هوش مصنوعی در این حوزه به شمار می‌رود.

کاربرد هوش مصنوعی در روانشناسی

برای پاسخ به این سوال هم از منظر درمانگران و هم از نظر مراجعین به آن پاسخ خواهیم داد. طبق مقالۀ نشنال جیوگرافیک هوش مصنوعی به روانشناسان این امکان را می‌دهد که بیماران را به‌صورت مداوم پایش کنند، پیش‌بینی کنند چه زمانی ممکن است فرد به حمایت نیاز داشته باشد و درمان‌هایی را برای کاهش علائم ارائه دهند. هوش مصنوعی می‌تواند در چندین زمینه به درمانگران سلامت روان کمک کند و فرایند درمان را بهبود بخشد:

ارزیابی سریع و دقیق

ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند علائم اضطراب، افسردگی و دیگر مشکلات روانی را از طریق تجزیه و تحلیل رفتارهای آنلاین، نوشته‌ها و گفتارها شناسایی کنند. این کار به درمانگران کمک می‌کند تا نیازهای بیماران را سریع‌تر شناسایی کنند و مداخلات به‌موقع ارائه دهند.

شخصی‌سازی درمان با تحلیل های هوش مصنوعی

هوش مصنوعی با تحلیل داده‌های گسترده از بیماران مختلف، می‌تواند درمانی را که برای هر بیمار بیشترین تأثیر را دارد شناسایی کند و پیشنهادهای شخصی‌سازی‌شده ارائه دهد. این به درمانگران کمک می‌کند تا برنامه‌های درمانی را دقیق‌تر و متناسب‌تر طراحی کنند.

پیش‌بینی نیاز به مداخلات با کمک هوش مصنوعی

هوش مصنوعی می‌تواند رفتارها و الگوهای بیماران را تحلیل کند و پیش‌بینی کند چه زمانی یک بیمار به مداخلۀ فوری نیاز دارد. این قابلیت می‌تواند به جلوگیری از بحران‌های روانی کمک کند و درمانگران را از مشکلات احتمالی آگاه سازد.

آموزش و ارتقای مهارت‌ها

ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند به درمانگران در یادگیری روش‌های جدید و به‌روز ماندن در تحقیقات و تکنیک‌های درمانی کمک کنند. این ابزارها می‌توانند منابع آموزشی جدید را معرفی کرده و فرصت‌های آموزشی مجازی را فراهم کنند.

کاربردهای هوش مصنوعی بر اساس مقالات علمی

طبق مقاله نشنال جیوگرافیک ربات‌های هوش مصنوعی می‌توانند علائم افسردگی و ناراحتی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهند، حداقل در کوتاه‌مدت.

در سال ۲۰۲۲، استل اسمیت، محقق علوم کامپیوتر اغلب با افکار مزاحم دست‌وپنجه نرم می‌کرد. او احساس می‌کرد درمانگر حرفه‌ای‌اش برای او مناسب نیست و نمی‌تواند به او کمک کند. بنابراین، او به یک ربات چت سلامت روان به نام Woebot روی آورد.

Woebot از پرداختن به درخواست‌های مرتبط با خودکشی اسمیت خودداری کرد و از او خواست به دنبال کمک حرفه‌ای باشد. اسمیت در ادامه، یکی از فانتزی‌هایی که اغلب به‌عنوان یک صخره‌نورد با آن دست‌به‌گریبان بود به ربات ارسال کرد: بالا رفتن و پریدن از یک صخره. ربات او را تشویق کرد این کار را انجام دهد و گفت “عالی است” که او به سلامت روانی و جسمی خود اهمیت می‌دهد. ربات نتوانست ارتباط تجربۀ او را با افکار خودکشی‌اش شناسایی کند و به خطر احتمالی پی ببرد. اسمیت به نشنال جئوگرافیک گفت: «با خودم فکر می‌کنم چه اتفاقی ممکن بود بیفتد اگر در لحظۀ دریافت این پاسخ، روی لبۀ یک صخره ایستاده بودم.»

همان‌طور که در تجربه‌ی اسمیت مشهود است کارشناسان نسبت به در نظر گرفتن راه‌حل‌های فناورانه به‌عنوان راه‌حل جامع هشدار می‌دهند؛ زیرا این فناوری‌ها فاقد مهارت، آموزش و تجربۀ درمانگران انسانی هستند. به‌ویژه هوش مصنوعی مولد که می‌تواند غیرقابل‌پیش‌بینی باشد، اطلاعات نادرست تولید کند و تعصبات را تکرار کند.

نقص هوش مصنوعی در روانشناسی

ریچارد لوئیس، مشاور و روان‌درمانگر مستقر در بریستول اشاره می‌کند زمانی که از Woebot، یک چت‌بات محبوب بر پایه که خدمات روان درمانی ارائه می‌دهد، برای کمک به موضوعی که هم‌زمان با درمانگرش در حال بررسی آن بود استفاده کرد؛ ربات نتوانست به جزئیات مسئله پی ببرد. این چت‌بات به او پیشنهاد داد که «به حقایق پایبند باشد» و تمام محتوای احساسی پاسخ‌هایش را حذف کرد و به او توصیه کرد افکار منفی‌اش را به شکلی مثبت بازنگری کند.

لوئیس گفت: «به‌عنوان یک درمانگر، اصلاح یا پاک کردن احساسات، آخرین توصیه‌ای است که ممکن است به مراجع ارائه دهم.»

او افزود: «وظیفۀ ما این است که با مراجع رابطه‌ای ایجاد کنیم که او بتواند احساسات دشوار را در خود نگه دارد نه اینکه آن‌ها را پاک کند. ما درتلاشیم مراجعان راحت‌تر به کاوش، یکپارچه‌سازی و یافتن معنا در این احساسات بپردازند و در نهایت خودشان را بهتر بشناسند.»

مزایای هوش مصنوعی در روانشناسی

هوش مصنوعی در روانشناسی دارای مزایای متعددی است که می‌تواند به بهبود ارائه خدمات روان‌شناختی و افزایش دسترسی به این خدمات کمک کند. برخی از این مزایا عبارتند از:

1. افزایش دسترسی به خدمات روان‌شناختی

هوش مصنوعی با ارائه پلتفرم‌های مشاوره آنلاین و چت‌بات‌های درمانی، می‌تواند به افراد در مناطق دورافتاده و یا کسانی که به دلایل مالی و زمانی نمی‌توانند به مشاوران حضوری دسترسی داشته باشند کمک کند.

2. ارائه پشتیبانی در همه‌ ساعات روز

ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند در هر زمانی از شبانه‌روز در دسترس باشند. این ویژگی می‌تواند برای افرادی که در مواقع بحرانی (مانند خودکشی) به کمک فوری نیاز دارند بسیار مفید باشد و به آن‌ها امکان می‌دهد بدون نیاز به انتظار برای وقت مشاوره، از راهنمایی بهره‌مند شوند.

3. کاهش هزینه‌های درمان

استفاده از هوش مصنوعی در مشاوره و درمان روانی می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد، چرا که نیاز به حضور مشاور یا روان‌شناس انسانی برای هر جلسه کاهش می‌یابد. این مسئله می‌تواند خدمات روان‌شناختی را برای افراد بیشتری قابل دسترسی کند.

4. تشخیص زودهنگام مشکلات روانی

سیستم‌های هوش مصنوعی قادر به شناسایی الگوهای نگران‌کننده در رفتارها و گفتار افراد هستند. آن‌ها می‌توانند به شناسایی علائم اولیه مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب و تمایلات خودکشی کمک کنند، به‌طوری که مداخلات به موقع و مؤثر انجام شود.

این مزایا می‌توانند به بهبود کیفیت و دسترسی به خدمات روان‌شناختی کمک کنند و به ویژه در شرایطی که منابع انسانی محدود است جایگزین‌های مفیدی را ارائه دهند.

چالش‌های هوش مصنوعی در روانشناسی

هوش مصنوعی در روانشناسی علیرغم مزایای فراوانی که دارد، با چالش‌های متعددی نیز روبه‌رو است که ممکن است کارایی و امنیت استفاده از آن را محدود کند. برخی از مهم‌ترین چالش‌ها عبارتند از:

1. نبود درک عمیق انسانی

طبق مقاله کادیا  یکی از محدودیت‌های اصلی هوش مصنوعی در روانشناسی، ناتوانی آن در درک واقعی طبیعت پیچیدۀ احساسات انسانی است. درمانگران اعتقاد دارند درمان از طریق درک و همدلی فرد اتفاق می‌افتد. هوش مصنوعی فاقد توانایی درک عواطف و تجربه‌های انسانی به‌صورت عمیق است. در حالی که می‌تواند الگوها را شناسایی کند، نمی‌تواند به‌طور کامل احساسات پیچیدۀ بیماران را درک کند و پاسخ بدهد. این محدودیت می‌تواند به مشاوره‌هایی منجر شود که تئوریک، سرد و بی‌روح به نظر می‌رسند.

2. عدم پیش‌بینی رفتارها در شرایط بحرانی

یکی از بزرگترین چالش‌های هوش مصنوعی، عدم توانایی در پاسخ به شرایط بحرانی مانند افکار خودکشی یا بحران‌های شدید روانی است. این سیستم‌ها نمی‌توانند تصمیم‌گیری‌های فوری و حیاتی انجام دهند و ممکن است نتوانند به موقع مداخله کنند. اگر به مثال اسمیت رجوع کنیم متوجه این برداشت غلط می‌شویم. اسمیت قصد خودکشی و پریدن از بالای صخره‌ها را داشت درصورتی که هوش مصنوعی به غلط تفکر اسمیت را صخره‌نوردی و فعالیت بدنی برداشت کرده بود.

3. مسائل حریم خصوصی و امنیت داده‌ها

در روانشناسی، داده‌های بیمار بسیار حساس و شخصی هستند. استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل این داده‌ها ممکن است خطر نشت اطلاعات یا سو استفاده از آن‌ها را افزایش دهد، به ویژه اگر پروتکل‌های امنیتی به‌درستی رعایت نشوند.

این چالش‌ها نشان می‌دهند که هوش مصنوعی نمی‌تواند جایگزین کاملی برای متخصصان سلامت روان باشد، بلکه باید به عنوان یک ابزار مکمل با توجه به محدودیت‌هایش استفاده شود.

جمع‌بندی

علی‌رغم مزایای زیاد هوش مصنوعی باید در کاربرد آن در حیطه روانشناسی احتیاط کرد. هوش مصنوعی در روانشناسی مزایایی مانند تحلیل داده‌های بزرگ، دسترسی به خدمات مشاوره‌ای و شناسایی زودهنگام علائم اختلالات روانی را به همراه دارد. با این حال، معایب آن شامل عدم درک عمیق از احساسات انسانی، ناتوانی در تشخیص ظرافت‌های عاطفی و ریسک‌ موجود در تولید اطلاعات نادرست و انتقال تعصبات است. به علاوه، جایگزینی کامل تعامل انسانی با تکنولوژی می‌تواند منجر به کاهش کیفیت ارتباطات عاطفی و همدلی در فرایند درمان شود.