وسواس فکری اجباری نوجوانان چیست؟

تا حالا برایتان پیش آمده به آهنگ جدیدی گوش دهید و تا مدت­ها این آهنگ به طور خودکار در ذهنتان تکرار شود؟ حتی به خود آمده باشید و ببینید بدون اینکه بخواهید در حال تکرار متن ترانه زیر لب هستید؟

این اتفاق آشنا برای همۀ ما می­تواند اختلال وسواس فکری اجباری، اختلالی که حتی اگر دلمان هم نخواهد، بازهم به چیزهایی فکر می­کنیم و کارهایی را به طور مکرر انجام می­دهیم. مهم نیست چه قدر از آن­ها خسته و مستأصل شده باشیم، اما همچنان نمی­توانیم جلوی خودمان را برای فکر نکردن یا انجام ندادن بگیریم!

وسواس فکری اجباری نوجوانان چیست؟

اختلال وسواس فکری اجباری (OCD) مجموعه­ای از افکار، ترس‌ها، تصاویر یا احساسات ناخواسته و مزاحم است که فرد را مضطرب و پریشان می­کند و علیرغم تمام تلاشش، نمی­تواند از فکر کردن به آن­ها دست بردارد. او برای از بین بردن این پریشانی­ها یا مقابله با استرس هایش دست به انجام کارهای تکراری می­زند.

 این اختلال از دو بخش ساخته شده:

• وسواس­ها: وسواس­ها، مثل مهمان ناخوانده­ای هستند که در مغز لنگر انداخته­اند و قصد رفتن ندارند! همچون تروریست­های ذهنی که به ذهن نوجوان حمله می­کنند و او را مضطرب، عصبی، مشوش و هراسان می­کنند. وسواس­ها خود را به سه صورت افکار (کلماتی که مدام در ذهن تکرار می­شوند)، ترس­ها (نگرانی­های بیش از حد در مورد اتفاقات ناگهانی و غیر­قابل­کنترل) و ایماژها (تصاویر ذهنی ناخواسته معمولاً پر از صحنه­های خشن، ترسناک، غیراخلاقی) نشان می­دهند.
• اجبارها: کارهایی که نوجوان احساس می­کند باید انجام دهد تا با وسواس­های خودش مقابله کند. این اعمال، می­توانند رفتار فیزیکی (شستن چندین باره دست‌ها، چک کردن مکرر) یا به شکل آیین و مراسم یعنی انجام مجموعه­ای از کارها با ترتیب و نظم خاص (ردیف چیدن همه وسایل) باشد.

در طول زندگی، همۀ ما ممکن است هر چند وقت یکبار افکار ناخواسته را تجربه کنیم. یک فکر نگران­کننده یا مزاحم به خودی­خود معنی زیادی ندارد، اما زمانی که تعداد این افکار زیاد شود به طوری که نتوانیم آن­ها را کنترل کنیم و مدام در هر لحظه در ذهنمان تکرار شوند می­توانند زندگیمان را مختل کنند!

این اختلال سن و سال نمی­شناسد و کودکان و نوجوانان همچون بزرگسالان نیز ممکن است دچارش شوند.

مشخصۀ اصلی وسواس فکری­ اجباری در نوجوانی این است که منجر به اخلال در عملکرد روزمره او از جمله عملکرد تحصیلی می­شود. به عنوان مثال وسواس­های مزاحم، خواب شبانه او را در دچار مشکل می­کنند یا رفتارهای تکراری ممکن است آنقدر شدید و زمانبر شوند که نتواند سر وقت به مدرسه برود.

دریافت مشاوره تخصصی نوجوان

علائم وسواس فکری اجباری در نوجوانان

معمولاً نوجوانان تمایلی ندارند از افکار و تصوراتشان با شما صحبت کنند و تا مدت زیادی افکار و رفتارهای وسواسی خود را پنهان می­کنند. تا زمانی که وسواس­های فکری یا رفتاری او تا حدی شدید نشوند که زندگی او را به هم بریزند، سخت است که متوجه­شان شوید! با این حال آشنایی با شکل­های رایج وسواس و اجبارها در نوجوانان می­تواند به شما کمک کند تا با این اختلال بیشتر آشنا شوید و در صورت مشاهده در فرزندتان، به سراغ کمک­های حرفه­ای بروید:

• علائم وسواس­ها:

نوجوان شما به قدری عرق وسواس­های خود می­شود که توسط آن­ها فلج می­شود! هنگامی رویارویی با این افکار، ممکن است احساس اضطراب یا ترس زیادی کند. برخی از رایج­ترین نمونه­های وسواس عبارتند از:

• ترس از اینکه قرار است بیمار شود یا بمیرد
• نگرانی از این که یکی از عزیزانش بیمار شوند یا آسیب ببیند
• افکار یا تصاویر ناراحت کننده و ناخواسته از آسیب رساندن به خود یا دیگران
• نگرانی در مورد کثیفی، میکروب یا عفونت همچون ترس از دست زدن به وسایل به دلیل کثیف بودن آن­ها
• نگرانی در مورد اینکه قوانین را زیر پا بگذارد و به خاطر آن مجازات شود
• ترس از اینکه اگر کارها به روش خاصی انجام نشود، به نتیجه بدی منجر می­شود، برای مثال، اگر کتاب­ها در ترتیب درستی نباشند، حتماً امتحاناتش را خراب می­کند
• ترس شدید در مورد انجام کارها به صورت اشتباه و مسخره یا تنبیه شدن از طرف دیگران
• افکار یا تصاویر جنسی مزاحم و ناخواسته
• نگران انجام دادن کار گناه و ناراحت کردن خداوند
• افکار ناخواسته در مورد خودکشی
• اعتقاد به خرافات و اینکه آن­ها می­توانند از اتفاقات بد جلوگیری کنند
• باور داشته باشد مسئول اتفاقات بدی هست که در گذشته رخ داده­ اند.

علائم اجبارها:

اجبارها چیزهایی هستند که نوجوان احساس می­کند باید بارها و بارها و به روش خاصی انجام دهد تا یک فکر وسواسی را متوقف کند و از پیامدهای ترسناک آن جلوگیری کند. در واقع این کارهای تکراری به نوجوان حس امنیت می­دهند و فکر می­کند با این کارها، می­تواند اتفاقات بعدی را کنترل کند. این رفتارها ممکن است در مورد امنیت خودشان یا دیگران، تمیزی، نظم یا تقارن باشد. اجبارهای رایج در نوجوانان ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• شستن و یا تمیز کردن مداوم، از جمله شستن مکرر دست­ها، دوش گرفتن زیاد، طولانی شدن زمان توالت رفتن یا تمیز کردن وسایل به روش خاص.
• احتکار وسایل و ناتوانی در دور انداختن چیزها مثلاً نگه داشتن لباس­هایی که دیگر اندازه­اش نمی­شوند.
• چک کردن مکرر و چندین بار چیزها مانند چک کردن مداوم در خانه برای اطمینان از قفل بودن یا بررسی چراغ­ها و اطمینان از خاموش کردن آن­ها
• شمردن یا ضربه زدن مکرر با دستش به چیزی
• بارها و بارها پاک کردن و بازنویسی، انجام مجدد یا بازخوانی تکالیفش به روشی خاص
• شمردن تعداد جویدن هر لقمه تا عددی خاصی در هر طرف دهان به عنوان مثال هر لقمه را باید صد بار در هر طرف دهانش بجوید.
• قرار دادن همه چیز در یک نظم خاص، یکنواخت و متقارن مثلاً قرار دادن فقط 5 کتاب در هر قفسۀ کتابخانه
• تکرار کارها تا زمانی که از نظرش کامل یا درست باشند و اگر حس کند انتظارش برآورده نشده، کارها را از نو شروع می­کند، مانند حتماً باید 20 بار از روی یک جمله کتاب بخواند تا سراغ جمله بعدی برود.
• اجبارهای ذهنی مانند نماز خواندن یا دعا خواندن بسیار زیاد و غیر معمول
• عذرخواهی کردن مکرر و بیش از حد و حتی گاهی بی‌دلیل
• گفتن کلمات یا اعداد خوش‎شانسی با صدای بلند

نوجوان شما ممکن است تنها علائم وسواس­ها یا اجبارها را داشته باشد و برای تشخیص اختلال وسواس فکری اجباری در نوجوانان، نیازی به حضور هر دو گروه علائم باهم نیست.

علت وسواس فکری در نوجوانان

مشابه سایر اختلالات سلامت روان، هرگز دلیل مشخص و دقیقی وجود ندارد که چرا یک نوجوان دچار وسواس فکری اجباری می­شود. در واقع این اتفاق، نه تقصیر اوست و نه تقصیر شما! با این وجود پژوهش­ها نشان داده­اند برخی عوامل خطر، احتمال ابتلا به وسواس را افزایش می­دهند:

• تاریخچه خانوادگی: وسواس ارثی است و ممکن است یک زمینه ژنتیکی برای بروز این اختلال وجود داشته باشد! به این معنی که اگر فردی در خانواده شما وسواس داشته باشد، احتمال درگیر شدن فرزند شما با وسواس نیز بیشتر است.
• شرایط محیطی: محیط نقش زیادی دارد و وسواس­ها و اجبارها را می­توان در طول زمان یاد گرفت! اگر نوجوان شما از کودکی شاهد این باشد که اعضای خانواده، کارها و اعمالی را به شیوه­های خاص انجام می­دهند ممکن است او نیز به پیروی از خانواده، این الگوهای رفتاری را تکرار کند.
• اختلالات شیمیایی مغز: در مغز ما، ماده شیمیایی به نام سروتونین وجود دارد که مسئول تنظیم خلق و خود و رفتارهای تکراری است. از آنجایی که نوجوان با فشار و استرس­های زیادی سر و کار دارد و مغزش همچنان در حال رشد و تکامل است، ممکن است عدم تنظیم سرتونین در مغزش، منجر به ظهور وسواس‌ها و اجبارها شود.
•  تحولات هورمونی: بلوغ اصلی­ترین اتفاق نوجوانیست که با خودش تغییرات هورمونی و فیزیولوژیکی زیادی را به همراه می­آورد. نوسانات هورمونی می‌توانند باعث تغییرات در وضعیت روانی و رفتاری نوجوان شوند و در کنار سایر عوامل، به ایجاد علائم وسواس کمک کنند.
• تجربیات گذشته و استرس‌های زندگی: برخی از نوجوانان ممکن است در اثر تجربه­های پر استرس مانند از دست دادن عزیزان، مشکلات خانوادگی، یا آسیب‌های روانی، به اختلال وسواس فکری اجباری مبتلا شوند. فشارهای روانی در دوران نوجوانی می‌تواند باعث تشدید علائم این اختلال شود.
• مشکلات خانوادگی و اجتماعی: نوجوانانی که در محیط‌های پرتنش یا کنترل‌گر رشد می‌کنند یا تحت فشار برای رسیدن به استانداردهای خاص در مدرسه یا گروه همسالان هستند، ممکن است بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال باشند.
• فرهنگ و محیط اجتماعی: در برخی فرهنگ‌ها یا جوامع، ممکن است برخی رفتارها یا نگرش‌ها باعث افزایش حساسیت به نظم و ترتیب، تمیزی و پاکی، ترس از اشتباهات و … شود. این نگرش‌ها می‌توانند در بروز وسواس‌های فکری و اجبارها تأثیرگذار باشند.

روش‌های تشخیص وسواس فکری در نوجوانان

نوجوانی دورۀ پر فشار و استرسی برای بچه­هاست. آن­ها فکر می­کنند بسیار خاص­ و متفاوت­اند. دلشان می­خواهد همیشه مورد تأیید دیگران باشند و هیچ کار اشتباهی انجام ندهند. به همین دلیل، وسواس­ها و اجبارها می­توانند بخشی از مرحله رشدی و ویژگی­های دوره بلوغ نوجوان شما باشند. به عنوان مثال، فرزند شما ممکن است مناسک خاصی را برای به خواب رفتن یا بیرون رفتن داشته باشد یا نگران کارها و اعمالش باشد و از اشتباه کردن بترسد. وسواس­ها و اجبارهایی که زندگی شخصی فرزندتان یا خانواده را مختل نمی­کنند، جای نگرانی ندارند و با بزرگتر شدن نوجوانتان رفع می­شوند. با این حال، افکار و ترس­هایی که غیر قابل کنترل هستند و اعمال و کارهای تکراری که زمان زیادی را به خود اختصاص دهند، ممکن است نشانه­ هایی از وسواس فکری اجباری باشند. این مشکل می­تواند بر بخش­های مختلف زندگی نوجوانتان مانند رفتن سر وقت به مدرسه، معاشرت با دوستان و آشنایان، شرکت کردن در فعالیت­های فوق برنامه و مدیریت کارهای ضروری روزانه تأثیر بگذارد. اگرچه موارد زیر همیشه نشانه­های اختلال وسواس نیستند، ولی می‌توانند هشداری برای ابتلا نوجوانتان به وسواس باشند:

1. تکالیف: نوجوان ممکن است زمان زیادی را برای تکمیل تکالیف خود صرف کند؛ به طور مثال مجبور است یک خط را بارها و بارها بخواند، یک مسئله ریاضی را تا نیمه حل کند و با تصور بد خط بودن، چندین بار پاک کند و از اول بنویسد یا تکالیفش را به طور مکرر بررسی کند تا جایی که اتمام آن­ها زمان زیادی طول بکشد.
2. بیرون رفتن از خانه: مدت زمان زیادی طول می­کشد تا نوجوان شما از خانه خارج شود و کل خانواده را برای ساعت­ها معطل می­کند. مثلاً با اینکه آماده است، بارها تمام درها، پنجره‌ها، اجاق گاز و چراغ‌ها را چک می­کند تا مطمئن شود بسته هستند. اگر به آن­ها فشار بیاورید تا عجله کنند بسیار عصبانی می­شوند.
3. شست و شو: شست و شو یکی از شناخته­شده­ترین اجبارها در وسواس فکری اجباری است. شستن دست و پاها ممکن است به دلیل وسواس­های مربوط به میکروب، حس کثیف بودن و ترس از بیماری باشد. یا اینکه نوجوان شما در روز چندین بار حمام برود و یا مدت زمان حمام و دستشویی او بیش از اندازه طولانی شوند.
4. سیگار یا مواد مخدر: وقتی نوجوانان با مشکلات سلامت روان روبه‌رو می­شوند، ممکن است از نظر اجتماعی احساس انزوا، تنهایی و دوست داشته­نشدن کنند. گاهی اوقات نوجوان برای مقابله با این مشکلات، دست به مصرف سیگار یا مواد مخدر می­زند.
5. عادات خواب: وسواس­ها اغلب زمان یا کیفیت خواب نوجوان را مختل می­کنند، چرا که مجبور است قبل از اینکه به رختخواب برود، روال بسیار خاص و طولانی را طی کند. یا افکار و نگرانی­های زیادش سبب می­شوند به سختی به خواب رود. این امر نوجوان را از خواب مورد نیاز محروم می­کند و بر عملکرد مدرسه، رشد هیجانی و روابط او با همسالان و اعضای خانواده تأثیر می­گذارد.
6. کاهش تعاملات اجتماعی: وسواس فکری اجباری باعث کاهش روابط اجتماعی نوجوان می­شود و حتی می تواند منجر به تنهایی و انزوای او شود. به عنوان مثال فرزند شما رفت‌وآمد با دوستانش را کم می­کند، چون هر بار که می­خواهد از خانه خارج شود، باید هزاران چیز را چک کند یا از ترس کثیف شدن و آلودگی بیرون نمی­رود.
7. مشکلات جسمانی یا سایر مشکلات سلامت روان: نوجوان ممکن است به دلیل وسواس و اجبارهایش دچار مشکلات جسمانی ناشی از احساس استرس یا کمبود خواب شود. یا اینکه وسواس او، باعث ایجاد سایر اختلالات همچون اضطراب یا افسردگی شود.

راه­های درمان وسواس فکری در نوجوانان

اگر فکر می‌کنید فرزندتان دارای نشانه ­های اختلال وسواس فکری اجباری است، در گام نخست باید به روانپزشک یا روانشناس مراجعه کنید. این متخصصان می­توانند با یک ارزیابی دقیق، مشکل نوجوان شما را تشخیص دهند و اقدام به درمان نمایند. به‌طور معمول درمان در نوجوانان ترکیبی از درمان‌های روان‌شناختی، دارو درمانی و پشتیبانی اجتماعی است. درمان شناختی رفتاری به‌ویژه تکنیک‌های مواجهه و پیشگیری از پاسخ، درمان­های تحلیلی و پویشی یا درمان­های هیجان محور به‌عنوان درمان­های روانشناختی مؤثر شناخته می‌شوند و می‌توانند به نوجوانان کمک کنند تا علائم خود را مدیریت کنند. در صورتی که علائم شدید باشد یا درمان‌های روان‌شناختی به‌تنهایی کافی نباشند، دارو درمانی با استفاده از داروهای SSRI می‌تواند مؤثر باشد. گروه درمانی و آموزش خانواده نیز به‌ویژه در بهبود روند درمان نقش اساسی دارند.

آیا برای درمان وسواس فکری در نوجوان نیاز به دارو درمانی هست؟

بسته به شرایط خاص هر نوجوان و شدت اختلال او، می­توان در درمانش از داروهای روانپزشکی استفاده نمود. در بسیاری از موارد که درمان‌های روان‌شناختی به‌تنهایی کافی نیستند یا نوجوان علائم شدیدی دارد، درمان دارویی توصیه می‌شود.

به نقل از سایتmcleanhospital  برخی از رایج­ترین داروهایی که در درمان وسواس فکری اجباری استفاده می­شوند، داروهای مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRI‌ها) هستند، داروهایی همچون :

• Anafranil (کلومیپرامین)
• فلوواکسامین
• پروزاک (فلوکستین)
• Zoloft (سرترالین)
• اسکیتالوپرام

اگرچه به عنوان والد ممکن است نگران عوارض جانبی داروهای روانپزشکی باشید، اما باید بدانید مضرات تداوم وسواس­ها و اجبارها در نوجوان بیشتر است و می­تواند پیامدهای غیر قابل جبرانی بر زندگی فردی و تحصیلی او بگذارد. از این رو لازم است با مشورت و تحت نظارت روانپزشک، در صورت نیاز از دارو استفاده کنید. البته نگران نباشید! به طور معمول مصرف دارو مادام­العمر نیست و بسیاری از نوجوان می­توانند پس از اتمام دوره درمان­های روانشناختی و یادگیری مهارت­های لازم برای مدیریت وسواس و اجبارهای خود، دارو را کنار بگذارند.

چرا وسواس فکری در نوجوانان شایع است؟

تحقیقات نشان می­دهد شیوع اختلال وسواس فکری اجباری در نوجوانان تقریباً 1 الی 2 درصد و مشابه میزان شیوع این اختلال در بزرگسالان است. اما چرا این اختلال در نوجوانی شایع است؟ در واقع نوجوانی دوره ابهام و استرس است و بچه­ها برای نخستین بار با مسائلی مانند هویت جنسی، روابط اجتماعی، روابط با جنس مخالف، تغییرات در بدن خود، افزایش مسئولیت شخصی و… مواجه می­شوند. بنابراین ممکن است تحت­تأثیر مسائل گوناگون، دچار افکار یا اعمال وسواسی شوند. وسواس فکری اجباری در نوجوانان می‌تواند به دلایل مختلفی همچون تغییرات فیزیولوژیکی، روان‌شناختی و اجتماعی شایع باشد:

1. تغییرات هورمونی و فیزیولوژیکی: دوران نوجوانی یک مرحله بحرانی از تغییرات فیزیکی و هورمونی است. در این دوره، تغییرات گسترده‌ای در سطح هورمون‌ها رخ می­دهند که می‌توانند منجر به تحریک‌پذیری و افزایش حساسیت به افکار و احساسات غیرمنطقی یا وسواسی شوند. همچنین مغز نوجوانان هنوز در حال رشد و تکامل به‌ویژه در مناطقی مانند قشر پیش­پیشانی (مسئول کنترل و تصمیم‌گیری) است. این تغییرات مغزی می‌توانند باعث ناتوانی در کنترل و مدیریت افکار و رفتارها شوند و در نتیجه منجر به ظهور وسواس فکری اجباری شوند.
2. فشارهای اجتماعی و انتظارات از خود: نوجوانان تحت فشار زیادی از جانب خانواده، معلمان، دوستان و جامعه برای پذیرش استانداردهای خاص و موفقیت در جنبه‌های مختلف زندگی خود قرار دارند. این فشارها می‌توانند موجب اضطراب و نگرانی‌هایی شوند که به صورت وسواس‌های فکری بروز پیدا کنند.
3. تجربیات استرس‌زا: تغییرات اجتماعی و تحصیلی مانند رفتن به مدرسه جدید، مشکلات خانوادگی، از دست دادن عزیزان یا طلاق والدین می‌تواند استرس زیادی به نوجوان ایجاد کند و زمینه‌ساز بروز OCD شود.
4. حساسیت بالا به استرس: نوجوانان حساسیت بیشتری به استرس و اضطراب دارند. ممکن است به راحتی تحت تأثیر تغییرات در محیط یا افکار اضطراب‌آور قرار بگیرند و برای مقابله با آن­ها، به رفتارهای تکراری و وسواسی روی آورند.

نقش خانواده برای درمان وسواس فکری در نوجوانان

نوجوانان ممکن است از گفتن افکار یا رفتار وسواسی خودشان به شما بترسند، زیرا فکر می­کنند کار اشتباهی انجام دادند! از کمک خواستن خجالت می­کشند و  فعالانه سعی می­کنند علائم خود را پنهان کنند. به همین دلیل، تشخیص OCD در نوجوانان دشوارتر است.

 پس به عنوان یک والد چه کار می­توانید بکنید؟

• مهم است که گشوده باشید و به نوجوان خود اطمینان دهید که می­تواند در مورد چنین مسائلی با شما صحبت کند. مراقب استرس ناشی از انگ­های رایج در مورد بیماری روانی در او باشید و اطمینان دهید مشکلش با درمان قابل حل است.
• وقتی از افکار و رفتارهای تکراری خود به شما می­گوید، سراغ سرزنش یا ساده­سازی نروید یا وحشت نکنید؛ بلکه به سرعت به دنبال دریافت کمک­های حرفه­ای باشید.
• هنگامی که شما و سایر اعضای خانواده با وسواس­های رفتاری نوجوان کنار می­آیید، ممکن است در چرخۀ وسواس او گیر کنید و انگیزه نوجوانتان برای تغییر کمتر شود. در مقابل نیز، تلاش اجباری برای متوقف کردن این رفتارها می­تواند نوجوان شما را به شدت مضطرب، تحریک­پذیر و افسرده کند؛ حتی به رفتارهای پرخاشگرانه متوسل شود؛ زیرا احساس می­کند افکارش از کنترل خارج شده اند. بهترین کار، مشارکت شما با درمان­های روانشناختی و دارو درمانی برای رهایی نوجوانتان از دام وسواس است.
• وقتی علائم وسواسی فرزند شما رو به کاهش می­رود، به عنوان مثال، به جای اینکه قفل در را 4 بار چک کند، فقط 3 بار آن را چک می­کند، او را تشویق کنید. حتی اگر رفتار و افکار تکراری او ادامه دارند، از انتقاد یا ناامید شدن از فرزندتان بپرهیزید. سعی کنید در برابر پیشرفت فرزندتان صبور باشید و او را به خاطر شجاعت و تلاشش تحسین کنید.

وسواس فکری اجباری می­تواند برای نوجوانتان ترسناک به نظر برسد، زندانی از افکار و کارها که در آن گیر افتاده و هیچ وقت نمی­تواند از این زندان فرار کند. تصور آینده­ای بدون این نگرانی و فکرهای وسواسی، برای او بسیار مشکل است. در میان این ترس و نگرانی­ها فرزندتان، تکیه­گاه و حامی او باشید. به او اطمینان دهید با همدیگر و با درمان­های تخصصی می­تواند از پس این اختلال بر بیاید.