پرخاشگری در کودکان
این مقاله توسط روانشناسان کودک، پردیس شهوند و زینب رهنما از نظر تخصصی بررسی و تایید شده است.
کودک شما بسیار عصبانی است! جیغ می‌زند، چنگ می‌دازد و هل میدهد. او که تا لحظاتی پیش همچون فرشته‌ای کوچک روی زمین بود، در چشم برهم‌زدنی، به شیطان کوچولویی تبدیل شده است که پرخاش می‌کند! کودکی که توانایی کنترل خشمش را ندارد و ممکن است به خودش، دیگران یا وسایل اطرافش آسیب بزند!
اینجاست که دست‌وپایتان را گم می‌کنید و نمی‌دانید باید در مقابل پرخاشگری کودکتان چه کنید! از همه مهم‌تر، این نگرانی ذهن شما را مشغول می‌کند: «آیا رفتار فرزندم طبیعی است یا خیر؟»
روانشناسی پرخاشگری کودکان
بهتر است ابتدا با جواب به دغدغۀ ذهنی شما شروع کنیم: نگران نباشید! شما شاهد رفتاری غیرطبیعی از کودکتان نبوده‌اید!
به نقل از مقاله سایت trainingexpress، پرخاشگری به معنی اقدامی هست که به قصد آسیب رساندن به شخص دیگری انجام میشود؛ با این حال، در مورد کودکان معنی کاملاً متفاوتی پیدا می‌کند. مهم نیست کودک شما با دلیل یا بی‌دلیل و اصلا با چه هدفی پرخاشگری می‌کند. در هر صورت، بخشی طبیعی از روند رشد و بزرگ شدن اوست. به طور مثال اگر کودک زیر 4 سال شما، تا 9 بار در هفته هم جیغ‌وداد، گریه و پرخاشگری کند، اتفاقی غیرعادی رخ نداده!
پرخاشگری در دوران پیش‌دبستانی و دبستان به خصوص در پسرها، بیشتر در بازی کردن نمایان میشود؛ مثلاً فرزند شما تمایل دارد اسباب بازی سایر بچه‌ها را به زور بگیرد یا در بازی همبازی‌اش را هل دهد.
ریشه پرخاشگری کودک شما چیست؟
در اوایل دوران کودکی تحولات عمده‌ای در حیطه‌های شناختی، اجتماعی و هیجانی بچه‌ها رخ میدهد. به طور مثال کم‌کم بچه‌ها شروع به صحبت کردن می‌کنند و مهارت‌های کلام و زبانی آن‌ها رشد می‌کند. همچنین مهارت‌های حرکتی و خود آگاهی آن‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند. مجموع این تحولات، کودکان را به سمت کسب استقلال و افزایش لجبازی سوق میدهد. از سوی دیگر، شما والدین نیز شروع به اعمال قوانین و محدودیت‌هایی با هدف تربیت بچه‌ها می‌کنید. درگیری بین افزایش استقلال و لجبازی کودکان و محدودیت‌های اعمالی شما منجر به دوره‌های مکرر ناامیدی و ناراحتی، عصبانیت و پرخاشگری در آن‌ها میشود.
کودک خردسال شما هنوز در حال رشد است و فاقد توانایی‌های زبانی و اجتماعی کافی است تا نیازها و خواسته‌هایش را به شما بگوید؛ بنابراین از اینکه نمی‌تواند به چیزی که می‌خواهد دست پیدا کند عصبانی میشود و دست به پرخاشگری می‌زند. گاهی هم پرخاشگری به او کمک می‌کند تا ادعایش را مطرح کند و حرفش را به کرسی بنشاند!
اما با بزرگتر شدن بچه‌ها و افزایش توانایی‌هایشان در تنظیم توجه و احساسات منفی، مهار پاسخ‌های تکانشی و بهبود مهارت‌های اجتماعی برای حل تعارضات یا بیان خواسته‌هایشان به تدریج یاد می‌گیرند از رفتارهایی غیر از پرخاشگری در پاسخ به ناکامی، خشم یا ترس استفاده کنند و پرخاشگری در آن‌ها کاهش می‌یابد.
انواع پرخاشگری در کودکان
پرخاشگری کودک به شکل‌های مختلفی دیده میشود:
پرخاشگری وسیله‌ای کودک
کودک برای رسیدن به خواسته‌ها و اهدافش، داد و فریاد می‌کند و جیغ می‌زند. معمولاً بیشتر کودکان این نوع از پرخاشگری را نشان می‌دهند.
پرخاشگری خصمانه کودک
کودک قصد حمله کردن و صدمه زدن به دیگران را دارد. پرخاشگری خصمانه به سه شکل متفاوت در بچه‌ها بروز می‌کند:
- پرخاشگری جسمانی: آسیب زدن بدنی مانند هل دادن، چنگ انداختن، مو کشیدن و یا خراب کردن و شکستن وسایل دیگران.
- پرخاشگری کلامی: مانند فحش دادن، تهدید به انجام دادن یا انجام ندادن کاری، شوخی‌های کلامی زشت.
- پرخاشگری رابطه‌ای: طرد کردن دیگران، قطع ارتباط کردن با دوستان، بدگویی از دیگران.
هر چه بچه‌ها بزرگتر می‌شوند، از پرخاشگری جسمانی کمتر استفاده کرده و بیشتر کلامی پرخاشگری می‌کنند. از زمانی که بچه‌ها یاد می‌گیرند چگونه خواسته‌هایشان را بیان کنند، پرخاشگری وسیله‌ای نیز در آن‌ها کاهش پیدا می‌کند.
علت پرخاشگری کودکان
-
عدم رشد مهارت‌های کلامی
در نوپایی، هنوز مهارت‌های کلامی رشد نکرده و بچه‌ها نمی‌توانند مخالفت خود را به طور مستقیم بیان کنند. از این‌رو وقتی کاری خلاف میلشان باشد ممکن است برای نشان دادن نارضایتی‌شان داد بزنند یا گاز بگیرند.
-
نداشتن تنظیم هیجانی مناسب
کودکان در سنین مدرسه و از 7 سالگی به بالا پرخاشگری می‌کنند؛ زیرا نمی‌توانند هیجانات خود را تنظیم کنند. چون آن‌ها مهارت شناخت احساسات خود و بیانشان را ندارد تا بگویند «خیلی عصبانی هستم». ممکن است با لگد زدن یا پرت کردن وسایل، خشمشان را نشان دهد.
-
یادگیری
گاهی اوقات نیز بچه‌ها یاد می‌گیرند پرخاشگری کنند. آن‌ها از محیط اطراف، والدین و رسانه‌ها کم کم متوجه می‌شوند یک رفتار پرخاشگرانه مانند کتک زدن یا فریاد زدن مؤثر است و آن‌ها را به چیزی که می‌خواهند می‌رساند. برای مثال شما برای کودکتان اسباب‌بازی نمی‌خرید. او شروع به داد و فریاد و کتک زدن شما می‌کند و در نهایت، شما تسلیم خواستۀ او می‌شوید! کودک شما یاد خواهد گرفت جیغ زدن و ضربه زدن راه خوبی برای رسیدن به خواسته‌هایش است.
- سایر علت‌ها: گاهی عوامل ژنتیکی، شرایط محیطی، برخی از سبک‌های فرزند پروری (مانند تنبیه شدید و متناقض یا سرزنش شدید) احتمال بروز پرخاشگری را در بچه‌ها افزایش می‌دهند.
تأثیر پرخاشگری بر روان کودک
برخی والدین که مهارت‌های فرزندپروری موثری ندارند، اغلب از پرخاشگری به عنوان راه حل جایگزین استفاده می‌کنند. هنگامی که از پرخاشگری به عنوان یک سبک تربیتی استفاده میشود اغلب مشکل کوتاه مدت در کنترل فرزندان حل میشود؛ اما بر اساس مقاله سایت childlinett ممکن است منجر به مشکلات جدی در زندگی آینده کودکان شود:
- قربانی قلدری و بدرفتاری: در محیطی بزرگ شده‌اند که در صورت مخالفت یا عدم اطاعت مورد تنبیه شدید قرار می‌گیرند؛ در نتیجه در سایر محیط‌ها نیز از ترس تنبیه، اعتراض و مخالفت نمی‌کنند.
- قلدری و پرخاشگری: از رفتار والدین خود الگوبرداری می‌کنند و هم در داخل خانه (مانند خواهر و برادر) و هم در خارج از خانه (مثلاً همسالان در مدرسه) پرخاشگری می‌کنند.
- اختلالات خلقی مانند افسردگی و اضطراب یا افکار خودکشی: به دلیل زندگی در محیط پر استرس دچار انواع مشکلات سلامت روان می‌شوند.
- انجام رفتارهای پرخطر همچون سوءاستفاده از الکل و یا مواد مخدر، فرار از خانه: برای مقابله با استرس‌هایی که در خانه با آن‌ها مواجه می‌شوند دست به رفتارهای پر خطر می‌زنند.
همچنین بخوانید: مهارت‌های اجتماعی در کودکان
تاثیر شبکه‌های اجتماعی و بازی آنلاین در پرخاشگری کودک
پژوهش‌ها نشان داده‌اند کودکانی که در معرض رسانه‌های خشونت‌آمیز مانند اخبار خشونت‌آمیز، فیلم یا بازی‌های خشن قرار می‌گیرند احتمال بیشتری وجود دارد از خشونت تقلید کنند و رفتار پرخاشگرانه از خود نشان دهند. در کودکان زیر 7 سال، احتمال تأثیر گرفتن از فیلم و بازی‌های خشونت‌آمیز قرار بیشتر است چرا که نمی‌توانند میان محتوای خیالی بازی و فضای مجازی و واقعیت تمایزی قائل شوند. آن‌ها هر چه را می‌بینند بی‌چون و چرا می‌پذیرند و تکرار می‌کنند.
پرخاشگری کودک در محیط تحصیلی و مدرسه
پرخاشگری کودک در محیط مدرسه میتواند به شکل‌های مختلف دیده شود، اما رایج‌ترین رفتارها در یکی از این سه دسته قرار می‌گیرد:
-
پرخاشگری کلامی
پرخاشگری کلامی شامل طغیان‌های هیجانی است که در آن کودک به صورت لفظی به همکلاسی‌ها و معلمان حمله می‌کند. بسته به سن کودک، این حملات کلامی میتواند شامل مسخره کردن، تحقیر کردن، تهدید، فحاشی و مشاجره مداوم با معلمان باشد.
همچنین بخوانید: بد دهنی کودک؛ چگونه با کودک بد دهن رفتار کنیم؟
-
پرخاشگری فیزیکی
لگد زدن، مشت زدن، گاز گرفتن، تف کردن، و پرتاب اشیاء مجاور همگی از راه‌های رایج ابراز پرخاشگری فیزیکی در محیط مدرسه است.
-
خرابکاری کردن
خرابکاری به معنی آسیب رساندن عمدی به اموال مدرسه و همکلاسی‌ها و یا سرقت وسایل میشود. دانش آموزان کوچکتر ممکن است وسایل شخصی را خراب کنند اما دانش آموزان بزرگ تر اغلب اموال مدرسه را هدف قرار می‌دهند.
هیچ دلیل مشخصی وجود ندارد که چرا یک دانش آموز در مدرسه دست به پرخاشگری می‌زند اما این عوامل بسیار تاثیرگذار هستند:
- الگوسازی یعنی تقلید دانش آموزان از رفتار پرخاشگرانه والدین، خواهر و برادر بزرگتر، همسالان یا سایر افراد.
- نداشتن مهارت‌های اجتماعی کافی و توانایی مقابله با موقعیت‌های استرس زا
- عزت نفس پایین
همچنین بخوانید: تحقیر شدن در کودکی و تاثیر آن در بزرگسالی
نقش والدین در پیشگیری از پرخاشگری کودکان چیست؟
همانطور که قبل تر ذکر کردیم، پرخاشگری بخشی از مسیر رشدی بچه‌هاست اما چه زمانی پرخاشگری کودک نگران‌کننده خواهد بود و شما به عنوان والدین چه طور می‌توانید متوجه این موضوع شوید؟
به طور کلی می‌توان دو نشانه مهم را بیان کرد که نشان میدهد پرخاشگری کودک شما غیر عادی هست و باید اقدامات پیشگیرانه مناسب انجام دهید:
- پرخاشگری فرزند شما با بزرگتر شدن او، ادامه می‌یابد و به جای کاهش، افزایش می‌یابد و تبدیل به شرایطی میشود که متناسب با روند رشدی او نیست.
- پرخاشگری‌ها با فواصل کوتاه، با مدت‌زمان‌های طولانی‌تر و با قصد آسیب رساندن، تهدید کردن یا ترساندن سایرین رخ میدهد.
در برخی بچه‌ها ممکن است پرخاشگری نشانه‌ای از یک مشکل بزرگتر باشد و با سایر مشکلات سلامت روان همچون اتیسم، اختلال‌های اضطرابی، وسواسی یا بیش‌فعالی همراه باشد. در صورت نیاز به کمک حرفه‌ای و نگرانی در خصوص وجود مشکلات دیگری که موجب پرخاشگری کودک شما شده، می‌توانید از خدمات مشاوره کودک کلینیک آگاه استفاده کنید.
آیا داروی پرخاشگری کودک هم وجود دارد؟
در حال حاضر دارویی که مختص پرخاشگری در کودکان باشد، وجود ندارد و نخستین مداخله برای کاهش پرخاشگری در بچه‌ها، تکنیک‌های مناسب والدگری و درمان‌های روانشناختی هستند. اگرچه داروهایی وجود دارند که باعث کاهش استرس و اضطراب و افزایش آرامش در بچه‌ها شده و به طور غیرمستقیم بر میزان پرخاشگری آن‌ها تاثیر می‌گذارند، اما این داروها برای مشکلات زمینه‌ای دیگر همچون اختلالات اضطرابی یا بیش فعالی تجویز می‌شوند. در صورتی که منبع پرخاشگری کودک شما مشکلات زیربنایی دیگری باشد، در گام اول باید تشخیص حرفه‌ای دریافت کند و در صورت صلاحدید روانپزشک کودک، برای فرزندتان دارو تجویز شود.
نحوه رفتار با کودک پرخاشگر
نحوۀ برخورد شما با پرخاشگری کودک خود بسیار مهم است چرا که می‌توانید به او یاد دهید در آینده چه طور با ناامیدی و سایر احساسات شدید خود روبه‌رو شود. این راهکارهای ساده میتوانند به شما کمک کنند چگونه با کودک پرخاشگر خود رفتار کنید:
حفظ آرامش
دقیقا لحظه‌ای که شما کنترل احساسات خود را از دست می‌دهید یا تسلیم خواسته کودکتان می‌شوید، فرزندتان احساس می‌کند رفتار پرخاشگرانه‌اش موفق بوده! با اینکه می‌دانیم حفظ خونسردی خود در این شرایط بسیار سخت است اما تمام تلاشتان را بکنید تا آرامش خود را حفظ کنید.
جبران کردن
اگر فرزند شما به کسی آسیب برساند باید از او بخواهید تا آن را جبران کند. این کار به فرزند شما فرصتی میدهد تا اشتباهاتش را درست کند. جبران باید متناسب با آسیبی باشد که کودکتان وارد کرده؛ مثلاً اگر اسباب‌بازی دوست خودش را شکسته است، یک اسباب‌بازی موردعلاقه‌اش را به او قرض دهد تا با آن بازی کند.
پیامدهای طبیعی
اگر فرزند شما هنگام عصبانیت وسیلۀ خود را از بین ببرد، پیامد این کار یعنی از دست دادن آن شیء. از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش پرخاشگری بچه‌هاست! در این شرایط با جایگزین نکردن آن وسیله کودک شما متوجه میشود رفتارش چه عواقبی دارد.
پاداش دادن
اگر کودک شما اغلب پرخاشگری نشان میدهد، یک سیستم پاداش ایجاد کنید برای زمانهایی که میتواند خشم خود را مدیریت کند. این پاداش میتواند به هر شکلی باشد و چه بهتر که با توافق شما و فرزندتان مشخص شود. به خصوص سیستم پاداش‌دهی، در کودکان 6 ساله و پایین‌تر بسیار پاسخگو است.
تمجید رفتارهای غیر پرخاشگرانه
به رفتار مناسب و غیر پرخاشگرانه فرزندتان توجه کنید و او را بابت آن تمجید کنید. با این کار به او یاد می‌دهید چه رفتاری درست و چه رفتاری اشتباه است.
تنظیم درخواست‌ها با توانایی‌های کودک
یکی از زمانهایی که بچه‌ها دست به پرخاشگری می‌زنند، موقعیت‌هایی است که شما انتظاراتی از آن‌ها دارید که فراتر از توانایی آن‌هاست. به طور مثال فرض کنید عجله دارید و به کودک خود فشار می‌آورید تا کاری را به سرعت انجام بدهد، اما بچه‌ها به دلیل دامنۀ توجه پایین‌تر، با سرعت کمتری کار می‌کنند و انتقال از یک فعالیت به فعالیت دیگر برایشان سخت‌تر است. در نهایت این فشار شما به سادگی میتواند موجب عصبانیت و پرخاشگری آن‌ها شود؛ بنابراین خواسته‌های خود را باید متناسب با توانمندی کودک خودتنظیم کنید و فراموش نکنید نباید انتظار داشته باشید که کودک خردسال شما به سرعت و کارآمد پاسخ دهد.
آموزش مهارت‌های جدید
رفتار پرخاشگرانه نشان میدهد کودک شما فاقد مهارتهایی است که برای مدیریت مناسب رفتار خود نیاز دارد. مهارت‌های اجتماعی، مهارت‌های حل مسئله و مهارت‌های حل تعارض از جمله مهارتهایی هستند که میتوانند رفتار پرخاشگرانه را کاهش دهند. به فرزندتان کمک کنید گزینههای جایگزینی پرخاشگری را پیدا کند؛ برای مثال، به جای اینکه به کودک بگویید «کتک نزن»، سعی کنید بگویید «بهم بگو چه چیزی عصبانیت کرده».
مهم نیست از کدام راهکار استفاده می‌کنید، مطمئن شوید که جنبه تنبیهی به خود نگیرد. خجالت‌زده کردن، سرزنش و ایجاد شرمساری در کودکتان میتواند نتیجه معکوس داشته باشد و منجر به افزایش پرخاشگری شود.
راه‌های درمان پرخاشگری کودکان
همانطور که گفتیم، عصبانیت و پرخاشگری کودک زمانی نگران‌کننده است که بیشتر، شدیدتر یا نامتناسب با سن و روند رشدی او باشد. همچنین این پرخاشگری‌ها برای خانواده، دوستان یا در مدرسه مشکل ایجاد کند. اولین کار این است که از یک روانشناس حوزه کودک کمک بگیرید چراکه ممکن است یک مشکل اساسی موجب پرخاشگری کودک شده باشد و نیاز به درمان داشته باشد. ازجمله درمان‌هایی که برای کودکان پرخاشگر استفاده میشود، دارودرمانی، درمان شناختی-رفتاری، بازی‌درمانی، آموزش تکنیک‌های اصلاح رفتار به والدین است.
سؤالات متداول
کمبود چه ویتامینی باعث پرخاشگری در کودکان میشود؟
پژوهش‌ها نشان می‌دهند کمبود ویتامین D ، B12، آهن، منزیم و روی هر کدام به نحوی میتوانند باعث پرخاشگری و اختلالات رفتاری در کودکان شوند.
چگونه کودک پرخاشگر را آرام کنیم؟
می‌توانید به فرزندتان کمک کنید تا عصبانیت و خشم خود را درک و مدیریت کند. در مورد اینکه چه رفتاری در موقع عصبانیت مناسب یا نامناسب است، محدودیت‌های محکم و روشنی تعیین کنید و سیستم پاداش و تنبیه مناسبی ایجاد کنید. اگر در رفتار خود ثابت قدم باشید، به فرزندتان کمک می‌کند تا بفهمد در موقع عصبانیت، چه رفتاری باید از خود نشان دهد.
دیدگاهتان را بنویسید