نقش بازی در رشد کودک چیست؟

بازی یکی از فعالیت‌های مهم انسانی به خصوص در دوران کودکی است. علاوه بر اینکه کودکان در بازی سرگرم می‌شوند و از آن لذت می‌برند، بازی منجر به رشد شناختی، اجتماعی، عاطفی و جسمانی کودک می‌شود. در واقع بازی کردن نقشی کلیدی در رشد و توسعۀ دنیای درون‌روانی کودک دارد. نقش بازی در رشد کودک و همچنین اهمیت بازی برای کودکان، فرصت بزرگی برای کودکان ایجاد می کند که بتوانند بدون دخالت دیگران کسب تجربه کنند و در این حین توانایی‌های پیچیده‌ای به دست آورند.

اهمیت بازی برای کودکان

کودکان برای رشد بهینه علاوه بر تغذیۀ مناسب و خواب کافی به بازی نیاز دارند. بازی صرفا ابزاری برای سرگرم کردن کودکان نیست. بلکه بازی کردن یکی از نیازهای جدی کودکان است. آن‌ها برای ورود به دنیای بزرگسال باید مهارت‌های مختلفی را یاد بگیرند و آمادگی‌های بسیاری را کسب کنند. بازی بهترین ابزار برای یادگیری و کسب مهارت است. کودکان هیجانات زیادی را از طریق بازی تخلیه و برون‌ریزی می‌کنند. تنش‌ها و عواطف منفی کودک در بازی آزاد می‌شود. از این جهت کودک حس بهتری نسبت به خود خواهد داشت.

کودکان در بازی می‌توانند نقاط مثبت خود را کشف کنند. کودکان در هنگام بازی مسئولیت‌های خود و کارهایشان را بهتر می‌پذیرند. بازی به کودکان امکان یادگیری رفتارهایی از قبیل تصمیم‌گیری، همکاری، نظم دادن، سازماندهی، اشتراک گذاری افکار و احساسات و احترام به حقوق دیگران را فراهم می‌سازد. کودکان در حین بازی مهارت‌هایی که در آینده به آن نیاز دارند تمرین، ارزیابی و تکمیل می‌کنند.

کلینیک روانشناسی آگاه، خدمات تخصصی روانشناسی کودک را در سه بخش ارائه می‌دهد. مشاور آنلاین کودک، مشاور کودک در شیراز و روانشناس کودک در تهران. این مرکز با بهره گیری از روانشناسان متخصص و مجرب به مراجعین خود کمک می‌کند تا به بهزیستی روانی و رشد سالم کودکانشان دست یابند.

اهمیت بازی در رشد جسمی کودکان

کودکان در بازی برخی حرکات را به شکل مداوم تکرار می‌کنند. چنین پویایی‌هایی رشد عضلات را سرعت می‌بخشد. بازی‌هایی که نیازمند قدرت بدنی هستند از قبیل دویدن، پریدن، بالا رفتن یا خزیدن عملکرد سیستم اسکلتی و عضلانی، سیستم تنفسی، گردش خون، سیستم گوارشی و دفعی کودک را منظم می‌سازند. همچنین اکسیژن‌رسانی، گردش خون و انتقال مواد مغذی به بافت‌ها سرعت می‌یابد.  کودکی که برای اولین بار بازی فیزیکی انجام می‌دهد، از یک سو با ذهنش و از سوی دیگر با ماهیچه‌هایش آن را یاد می‌گیرد. هر بار که آن بازی را تکرار می‌کند، هم ذهن و هم عضلات مربوط به آن حرکت کمی بیشتر تقویت می‌شوند. در نتیجه نوعی حافظۀ ماهیچه‌ای شکل می‌گیرد و کودک کم‌کم بدون استفاده از ذهنش حرکات را انجام می‌دهد.  شکل‌گیری حافظۀ ماهیچه‌ای منجر به تسریع رشد ماهیچه‌ها می‌شود. از این رو بازی‌ها به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر سبک زندگی کودک از قبیل خوردن و خوابیدن او اثرگذار هستند. در بازی‌های فیزیکی، مهارت‌های حرکتی ظریف (مثل برداشتن اشیاء)، مهارت‌های حرکتی درشت (راه رفتن و دویدن)، تعادل و هماهنگی حرکات تقویت می‌شود.

همچنین بخوانید: بازی درمانی چیست؟ تکنیک‌های بازی درمانی کودک

اهمیت بازی در رشد شناختی کودکان (بازی و رشد ذهنی کودک)

مغز کودکان با سرعت بیشتری نسبت به سایر دوره ها رشد می‌کند. دوران کودکی فرصت طلایی برای رشد و توسعۀ مهارت‌های شناختی است. یکی از بهترین راه‌ها برای تحریک رشد مغز و تقویت مهارت‌های شناختی از جمله توجه، استدلال، حل مساله و خلافیت در کودکان بازی است.

1. رشد خلاقیت: بازی فرصت بزرگی است تا کودک به معنای واقعی کلمه تخیل کند. هر چیز غیر ممکنی در بازی امکان‌پذیر است. کودک هر چیزی را که بخواهد در بازی می‌سازد. لذا بازی فرصت بزرگی برای رشد خلاقیت کودکان است.
2. توانایی حل مساله: نوع بازی‌ها و چالش‌هایی که کودکان در فرایند بازی تجربه می‌کنند فرصت بزرگی برای رشد مهارت حل مسئله است. هر چند که لازم است بر بازی کودکان نظارت داشته باشیم اما با اولین چالش پیش‌آمده در بازی سعی نکنید سریع آن را حل کنید؛ بلکه به کودکتان فرصت فکر کردن بدهید تا بتواند روی مشکلاتش تامل کند و راه‌های مختلف را بررسی کند.

برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهد، کودکانی که امکانات و فرصت کمی برای بازی کردن در اختیار دارند، از لحاظ شناختی و رشد ذهنی از همسالان خود عقب‌تر هستند.

کودکان در بازی، فعالانه‌تر مطالب را یاد می‌گیرند و  به شکل بهتری مطالب آموخته شده را به کار می‌برند. در بازی مطالب بیشتر تثبیت می‌شود، باعث رشد کلام، قدرت درک و استدلال کودک می‌شود. کودکان کم‌سن و سال در فرایند بازی کردن، مفاهیمی مانند اشکال، رنگ‌ها، اندازه‌گیری، شمارش و شناسایی حروف را یاد می‌گیرند. درک آنان از کلمات بیشتر می‌شود و مهارت‌های شنیداری و گفتاری کودکان رشد می‌کند.

تاثیر بازی بر مهارت های اجتماعی کودکان

کودکان در بازی کردن، فرصت یادگیری رفتارهای مطلوب اجتماعی از قبیل کمک کردن، مشارکت و همکاری را دارند.  بر اساس نظریات روان تحلیل‌گری، بازی با رشد هیجانی کودکان مرتبط است و به آن‌ها کمک می‌کند با تجارب منفی مقابلۀ کارآمدی داشته باشند. بازی نقش مهمی در آغاز فرایند روابط هیجانی کودک دارد و با تجارب هیجانی کودک مرتبط است. بازی محیطی را فراهم می‌کند که کودکان با تجربۀ مجدد هیجاناتشان آن را بفهمند. بازی به کودکان کمک می‌کند واکنش‌های هیجانی‌شان را کنترل کنند. کودکان در بازی هیجانات مختلفی را تجربه می‌کنند؛ مثل حسادت، لذت، درد، غم، عشق و ترس. والدین با مشاهدۀ بازی کودکان و برقراری ارتباط با آن‌ها متوجه رشد هیجانی کودکشان در بازی خواهند شد.

در بازی کردن مخصوصا بازی‌های گروهی، کودکان با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و مهارت های اجتماعی کودک از قبیل همکاری، کمک و حل مساله برای مشکلات پیش‌آمده را می‌آموزند. کودکان مفهوم خودم و دیگری را درون بازی تشخیص می‌دهند. آن‌ها مفهوم داد و ستد را متوجه می‌شوند. خوب و بد را یاد می‌گیرند و در بازی‌های قاعده‌دار پیروی از قانون را تمرین می‌کنند؛ زیرا اگر از قوانین پیروی نکنند نمی‌توانند بازی کنند.

انواع بازی‌های کودکان و نقشی که در رشد کودک دارند

بازی‌ها انواع مختلفی دارند اما وجه مشترک همۀ بازی‌ها این است که کودک در بازی احساس عاملیت می‌کند. همه چیز تحت کنترل و اراده کودک است. از این‌رو بازی فعالیتی ضروری برای رشد همه‌جانبۀ کودکان به حساب می‌آید. وقتی کودکان فعالیتی را برای بازی انتخاب می‌کنند به این فکر نمی‌کنند که حالا می‌خواهم چه چیزی را از آن یاد بگیرم، بلکه رشد و یادگیری به صورت خودبه‌خود در بازی رقم می‌خورد.

در بازی‌های فکری-رقابتی قدرت تمرکز کودکان افزایش پیدا می‌کند. فرآیند برخی از بازی‌ها به نحوی است که برای پیروزی باید صبر و پشتکار داشت؛ بنابراین فرصت تمرین و نهادینه شدن چنین مهارت‌هایی در بازی ایجاد می‌شود.

بازی‌ها در هر شکل و با هر محتوایی فرصت بزرگی برای تجربۀ احساس لذت و در عین حال تجربه کردن است. تجربه کردن منجر به رشد شخصیت کودک می‌شود. هر چه تجارب کودک غنی‌تر باشد شخصیتش پختگی بیشتری خواهد داشت. اعتماد به نفس کودک بالاتر می‌رود و توان بیشتری برای عبور از شرایط بحرانی خواهد داشت.

بر اساس مقاله منتشرشده در وبسایت kinderly می‌توان بازی‌ها را به پنج دسته تقسیم کرد:

بازی‌های حرکتی

کودکانی که در حرکت هستند، یاد می‌گیرند! حرکت هم به رشد جسمانی کودکان و هم به رشد مغزی آنان کمک می‌کند و سرگرم‌کننده است. از دویدن و رقصیدن گرفته تا پریدن و شبیه حیوانات شدن.

بازی‌های وانمودی

در این دسته از بازی‌ها کودکان با تخیلشان خودشان را در نقش خاصی تصور می‌کنند؛ مثلا مامان یا بابا می‌شوند، فروشنده مغازه می‌شوند یا وانمود می‌کنند راننده‌اند و می‌خواهند شما را ببرند پارک. همچنین کودکان ممکن است از یک بلوک به مثابه موبایل یا از لیوان به عنوان کلاه استفاده کنند. این بازی‌ها به رشد قدرت تخیل کودکان و شکل‌گیری نظریه ذهن در آنان کمک می‌کند. آن‌ها فرصت پیدا می‌کنند خودشان را جای شخص دیگری بگذارند، تلاش کنند به جای او فکر کنند یا آداب اجتماعی را یاد بگیرند. اینکه کودکان بتوانند از وسیله‌ای به جای چیز دیگری استفاده کنند آن‌ها را توانمند می‌کند از تفکر عینی فاصله بگیرند و تفکر نمادین پیدا کنند. همچنین این بازی‌ها فرصتی عالی برای رشد مهارت‌های ارتباطی هستند.

بازی‌های حسی

در این بازی‌ها حواس پنجگانه کودکان درگیر هستند. مثلا کودکان طی بازی لگو یا خمیربازی، حواسی مانند لامسه و بینایی درگیر هستند.

بازی‌های کثیف

تجربۀ بازی‌های کثیف به کودکان کمک می‌کند کنجکاوی و خلاقیتشان را ضمن استفاده از حواسشان و حرکت کردن رشد بدهند؛ استفاده از رنگ انگشتی، شن و ماسه، خاک رس یا سایر انواع بازی که نامرتب هستند به تقویت ماهیچه‌ها و حس عمقی کودکان کمک می‌کند.

بازی‌های تکراری

گاهی اوقات کودکان به وسیلۀ انجام مکرر کاری خاص بازی می‌کنند؛ مثلا جمع کردن کفش‌های خانه و ردیف کردنشان یا زل زدن به لباسشویی در حرکت. به ویژه در سال‌های اولیه کودکی تکرار کردن به یادگیری کمک می‌کند.

با رشد کودکان و کسب ظرفیت‌های جدید شناختی و روانی نوع بازی‌های کودک تغییر می‌کند. از طرف دیگر بازی‌ها هم منجر به رشد شناختی، جسمانی، هیجانی و اجتماعی کودک می‌شوند. کودکان کم‌سن‌وسال بیشتر بازی‌های حسی و حرکتی را دوست دارند.

به‌تدریج کودکان یاد می‌گیرند که به تنهایی، اما در کنار هم بازی کنند. با رشد درک اخلاقی و پذیرش قانون، کودکان یاد می‌گیرند به شکل گروهی بازی کنند. بازی‌های وانمودی یعنی همان بازی‌هایی که کودک خود یا دیگران را به جای چیزهای دیگر به کار می‌برد پیشرفته‌ترین نوع بازی‌های کودک است و اتفاقاً بزرگترین فرصت برای رشد کودک به حساب می‌آید.  محتوا و فرایندی که کودک در بازی به کار می‌برد بهترین ابزار برای شناسایی مشکلات و آسیب‌های کودک است. همان طور که بازی بهترین ابزار برای شناسایی نقاط قوت و استعدادهای کودک به شمار می‌رود.

همچنین بخوانید: درمان اعتیاد به بازی‌های آنلاین در کودکان

نکاتی که والدین در مورد بازی با کودکان باید بدانند

بازی زبان کودک و کلید ورود به دنیای کودکانه است. بازی کردن با کودک فرصت بزرگی برای درک آن‌هاست. ضمن این‌که بازی با کودک لحظات شاد و صمیمانه‌ای را رقم می‌زند. گاهی اوقات والدین نمی‌دانند چگونه با فرزندشان بازی کنند. برای برخی از والدین بازی با کودک زبان جدیدی است که به اندازۀ کافی در آن تسلط ندارند. همۀ والدین در بازی با کودکشان اشتباهاتی را مرتکب می‌شوند ولی آنچه مهم است اصلاح اشتباهات و تمرین برای یادگیری این زبان جدید است. برای تمرین به نکات زیر توجه کنید.

1. در هنگام بازی با کودکتان به جای هدایت او، از او پیروی و تبعیت کنید. اجازه دهید فرزندتان کنترل بازی را در دست داشته باشد.
2. در هنگام بازی، احساسات، افکار و رفتار کودکتان را انعکاس دهید. حالت چهره، آهنگ صدای شما باید با حالت احساسی کودکتان هماهنگ باشد. برای اینکه بدانید کودکتان چه احساسی دارد به چشمان او توجه کنید.
3. در بازی با کودکتان سعی کنید او را درک کنید و احساس فهمیده شدن را نیز به فرزندتان منتقل نمایید. مثال: به جای این‌که در طول بازی همیشه با او موافق باشید فقط لازم است که به او بفهمانید آنجا حضور دارید و به حرف‌هایش گوش می‌دهید. مهم‌ترین وظیفۀ والدین در هنگام بازی با کودکان همدلی کردن با آنهاست.
4. در طول بازی ممکن است کودکان کاری را انجام دهند که شما را به شدت عصبانی کند. در این مواقع به جای واکنش سریع، پاسخی متفکرانه داشته باشید.
5. در هنگام بازی با کودکتان به نقاط مثبت فرزندتان و نقاط مثبت حاکم در ارتباطتان توجه کنید.
6. در هنگام بازی با کودکتان در صورت لزوم محدودیت‌هایی را مشخص کنید. این محدودیت‌ها باید مشخص و شفاف باشند. محدودیت‌ها شامل: مدت زمان بازی، جمع کردن وسایل بعد از اتمام بازی و مراقبت از اسباب بازی‌ها باشد. ( اگر در رابطه با ایجاد محدودیت برای کودکتان سوالاتی دارید می‌توانید کتاب الکترونیکی قانون گذاری برای کودکان را تهیه کنید).
7. هنگام بروز مشکل در فرایند بازی، مشکلات او را حل نکنید. بلکه در کنار او باشید و او را تشویق کنید تا خود راهی برای حل مشکلات پیدا کند.
8. در طول بازی رفتارهای کودکتان را نقد نکنید و رفتارهای سرزنشگرانه نداشته باشید.
9. جالب است بدانید که در طول بازی حتی از کودکتان نیز تعریف و تمجید نکنید. بازی فعالیتی خودجوش است. کودکان در بازی در واقعی‌ترین حالت ممکن هستند. وقتی رفتاری را تایید می‌کنید ممکن است کودک روند بازی را به نحوی تغییر دهد تا مجدد تایید شما را دریافت کند.
10. هنگام بازی با کودکتان زمان مناسبی برای موعظه، راهنمایی و نصیحت نیست.
11. اجازه دهید خود کودک شروع‌کننده‌ی بازی باشد.
12. در فرایند بازی با کودک منفعل و ساکت نباشید.

تمامی این نکات تلاشی است برای ایجاد حس امنیت در کودکان  و لازمۀ به کارگیری همه‌ی این نکات این است که با گوش و چشم و تمامی حواس در هنگام بازی با کودکتان متمرکز باشید.

همچنین بخوانید: تربیت فرزندان ۷ تا ۱۴ سال

جمع بندی

بازی یکی از مهم‌ترین نیازهای کودک است و اگر کودکی نتواند بازی کند، حتما باید این موضوع توسط یک روانشناس کودک بررسی شود. زمانی که والدین با کودکشان بازی می‌کنند، نه‌تنها منجر به رشد کودک می‌شود، بلکه خود والدین و رابطه بین والدین-کودک نیز رشد خواهد کرد. بازی به شکل طبیعی منجر به رشد جسمانی، شناختی، اجتماعی و هیجانی کودکان می‌شود. نکتۀ مهم این است که کودکان بازی نمی‌کنند تا به چنین قابلیت‌هایی دست پیدا کنند؛ آن‌ها بازی می‌کنند چون نیاز دارند که بازی کنند. کودکان نیازمند تجربه کردن هستند و بازی بستری برای تجربه است.

در کلینیک روانشناسی آگاه، روانشناسان متخصصی در حوزه کودک و بازی درمانی فعالیت می‌کنند که می‌توانید برای مشکلات مختلف کودک، از این روانشناسان نوبت مشاوره دریافت کنید.