بازی درمانی برای اضطراب کودکان

طبق یافته ها، بازی به عنوان یک فعالیت اجدادی، از زمان غار نشینی انسان جزو فعالیت های روزمره ی زندگی او بوده و در طول زمان شکل های مختلف به خود گرفته است و با تکامل بشر تنوع و تکامل پیدا کرده است. برای کودکان بازی، پیش تمرینی برای ورود به زندگی واقعی به نظر می رسد. از طرفی اضطراب نیز بخشی از چالش های زندگی واقعی را در بر می گیرد و لازم است که کودک ابزار های لازم و مهارت های مورد نیاز را برای سازگاری و حل و فصل اضطراب های پیش رو کسب کند. در این مقاله قصد داریم تا فواید بازی درمانی برای اضطراب کودکان را بررسی کنیم.

اضطراب کودک

کودکانی با اضطراب فراگیر تقریبا درباره ی هرچیزی شدیدا نگران هستند. دامنه ی نگرانی در این اختلال محدود به چیزهای خاصی نیست. اضطراب در بیشتر موارد ماهیتی مبهم دارد. کودک هنوز ،مثل یک بزرگسال، قادر به گفتگوی شفاف درباره ی درونیاتش نیست و دشوار است که ترس ها و اضطراب هایش را در قالب کلمات بیان کند تا علت اصلی روشن شود. اما چون بازی برای کودک فعالیتی منعطف است، خواسته یا ناخواسته این تنش ها و پریشانی ها در بازی برونفکنی شده، و از این طریق کودک رنج های خود را به تصویر می کشد. در بازی می توان تا حد زیادی سرنخ هایی درباره ی ریشه ی اضطراب های کودک به دست اورد. همچنین از ان جایی که بازی برای کودک فعالیتی خوشایند است، می توان در بستر بازی تکنیک های درمان و اموزش مهارت ها را برای مقابله با اضطراب پیاده کرد.

همچنین بخوانید: علائم اضطراب در کودکان و راه درمان آن

اهمیت بازی درمانی برای کودک

برای ورود به هر جهانی، باید زبان مردمان ان را اموخت، دنیای کودکان نیز زبان خاص خود را دارد. بازی زبان کودک و اسباب بازی ها، کلمات او هستند. همچنین بازی، از رفتارهای طبیعی کودک به شمار می رود و از قدرت درمانی برخوردار است. کودک با بازی کردن می تواند هیجانات خود را تخلیه کند و مهارت های زندگی را کسب نماید. علاوه بر این، بازی درمانی به عنوان یک راهبرد درمانی مناسب به درمانگران این اجازه را می دهد که وارد دنیای کودکان شود و ابتدا مشکل اصلی را دریابند و سپس با همکاری خود کودک، به حل مشکلات کمک کنند. بازی درمانی  تکنیکی است که به وسیله ان گویی کودکان خودرا پیدا می کنند. روشی است مناسب برای پردازش و  برون ریزی استرس و حالت های هیجانیو برای کودکانی که دچار پریشانی های ناشی از مشکلات خانوادگی هستند نیز کارایی دارد.

در واقع بازی درمانی یک تعامل کمکی بین کودک و بزرگسالی آموزش دیده است برای یافتن روش هایی برای کاستن اشفتگی های هیجانی کودک. بازی درمانی فرایندی فعال است که به طور انفرادی و گروهی به کار گرفته می شود، در این فرایند کودکان احساسات خود را تجربه می کنند و توانایی های روانی و فکری برای مقابله با اضطراب را کسب می کنند. با توجه به مشکلات زیادی که اضطراب برای کودکان به وجود می اورد، درمانگران شیوه های مختلف بازی درمانی را ابداع کرده اند. یک ویژگی مهم بازی درمانی ان است که کودک به صورت فعالانه در روند درمان شرکت داده می شود و انواع مهارت ها را می اموزد.

چون تکنیک های بازی درمانی از جذابیت برخوردار است، به احتمال بیشتری کودک را جذب و همراه می کند. از طرفی به کار گیری ابزار های ساده و در دسترس، بازی درمانی را به روشی سودمند و کاربردی تبدیل کرده است.

برای دریافت نوبت بازی درمانی در شهر شیراز می‌توانید از طریق لینک زیر بازی درمانگر کودک خود را انتخاب کنید.

روانشناس کودک در شیراز

بازی درمانی برای اضطراب کودکان

در طول زمان، مدل های مختلفی از بازی درمانی ارائه شده است که هر یک از ان ها اثرات ویژه ای از خود بر وضعیت روانی کودک بر جای می گذارند. هر مدل برمنبای یک رویکرد خاص استوار است. در این بخش به توضیح چند مدل می پردازیم.

ابتدا باید گفت انواع بازی درمانی را می توان به دو دسته ی کلی تقسیم کرد:

بازی درمانی مستقیم: در این روش درمانگر بنا به اهداف درمانی که تشخیص داده است، بازی هایی را طراحی می کند و وسایل مشخصی را در اختیار کودک قرار می دهد. حتی ممکن است بر اساس ضرورت یا صلاح دید خود، نقش خود را در جریان بازی با کودک تغییر دهد.

بازی درمانی غیر مستقیم: در این نوع بازی درمانی درمانگر در جهت کنترل یا تفسیر مفاهیم کودک تلاش نمی کند بلکه شرایطی را فراهم می کند تا کودک خود براساس تجربه هایی که بدست میاورد در جهت تغییرگام بردارد. در حقیقت معتقد است که کودک برای حل مسئله هیجانی خود، در درونش توانایی لازم را دارد.

بازی درمانی شناختی رفتاری برای اضطراب کودک

بازی درمانی شناختی رفتاری، الهام گرفته از رویکردهای شناختی-رفتاری است که با هدف از بین بردن و غیرفعال کردن رفتار های ناسازگار حاصل از افکار ناکارآمد و جایگزینی آنها با رفتار های مطلوب تری که ناشی از افکار سودمند تر است انجام می شود. یکی از اهداف این مجموعه از بازی درمانی ها، شکل دهی رفتار های مطلوب به صورت بازی است. تکنیک های شناختی رفتاری را می توان در قالب بازی به صورت فردی یا گروهی تمرین کرد.

در حالی که درمان شناختی-رفتاری عمدتاً کلامی است و بنابراین برای مراجعان بزرگتر مناسب تر است، وقتی با بازی ترکیب می‌شود، می‌توان از تخیلات کودکانه مانند تصوراتش نسبت به موقعیت های اضطرابی برای درگیر کردن چندین فرآیند عاطفی از جمله ابراز احساسات، تنظیم هیجانی و یکپارچگی شناختی استفاده کرد و با تمرین مهارت های لازم، مقابله با اضطراب را برای کودک اسان تر کرد.

بازی درمانی های مبتنی بر دلبستگی

بیشترین تاکید این مجموعه بازی درمانی بر ترمیم رابطه ی کودک و والد و تثبیت تصویر مادر در ذهن کودک است.

همچنین بخوانید: دلبستگی اضطرابی چیست؟ علائم و راه درمان

بازی  درمانی مبتنی برتعامل والد_کودک: CPRT

رویکرد منحصربه فردی است که توسط متخصصان حرفه ای آموزش دیده در بازی درمانی، به منظوراموزش والدین جهت تبدیل شدن به عامل درمان در ارتباط با فرزندان به کار می رود. تمرکز بازی درمانی CPRT براهمیت روابط بین والد و کودک است و نیاز شخص درونی کودک و آنچه که کودک به طور بالقوه ظرفیت شدنش را دارد. این ارتباط به عنوان وسیله ای برای فرآیند تغییر در نظارت گرفته می شود. درمان تعامل والد کودک، کمک به والدین برای ارتباط برقرار کردن با کودک به طریقی است که خود کودک خالق،جهت ده، سازنده، رو به جلو و قدرت شفا دهنده ی خود را آزاد نماید. در این روش والدین می آموزند که چگونه محیطی غیر قضاوتی و مبتنی بر درک و پذیرش فراهم کنند که باعث تقویت رابطه والد فرزند شود و درنتیجه رشد شخصی و تغییر کودک و والدین را تسهیل کند.

فرض کلی در این رویکرد این است ، در صورتی که آنچه درمانگر در اتاق بازی با کودکان انجام می دهد برای آنان سودمند باشد، همان رفتارها از طرف والدین نیز برای رشد و تحول کلی کودکان مفید واقع می شود. بنابر ان چه گفته شد، ایجاد یک رابطه ی امن در محیطی ام توسط درمانگر و سپس مادر، می تواند برای کودک ذهنیتی از مادری امن و قابل اتکا بسازد که در مواقع تنش بر انگیز، اضطراب کودک را بالا نبرد و توانایی مواجهه با موقعیت های اضطراب امیز را در کودک تقویت کند.

بازی درمانی تراپلی برای اضطراب کودک

سازندگان تراپلی زمان زیادی را صرف مشاهده ی تعامل والدین و کودکانی کردند که ارتباط خوب با هم دارند و پس از خلاصه کردن مشاهدات و داده ها به چهار مولفه ی بنیادین رسیدند که روش تربیتی وارتباطی ان ها این چهار بعد را در بر می گرفت. ان ها دریافتند که یک ارتباط درست و موثر این چهار بعد را در بر دارد: چالش، پرورش، ساختار، اشتغال یا درگیر بودن.

تراپلی یک نوع بازی درمانی هدفمند، تعامل محور و کوتاه مدت است که از الگوی طبیعی و سالم تعاملات کودک و والد پیروی می کند. این درمان برنظریه دلبستگی بالبی استوار است. این نوع بازی درمانی با هدف تغییر روند رفتار تعامل کودکان، به ویژه ان هایی که مشکلات رفتاری-دلبستگی و یا ناتوانی های رشدی دارند به وجود امده است. به همین جهت مشارکت والدین در جلسات بازی تراپلی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

از ان جا که رابطه والد و فرزندی نیرومندترین و اثرگذار ترین عامل تغییر است، نحوه ی پاسخدهی والد به مشکلات کودک عامل ایجاد تفاوت است. از همین جهت، استمرار در فرایند این بازی درمانی که در علوم اعصاب ریشه دارد، موجب تسهیل در رابطه والد و فرزندی می شود. این روش به مراقبین فرصت تعامل و ارتباط اثر بخش و درک کودک را می دهد و به نظر می رسد همین ویژگی ها به بهبود مشکلات رفتاری و هیجانی کودک کمک می کند. تراپلی شیوه ای است برای با هم بودن که منجر به عمیق تر شدن رابطه والد و کودک می شود.

تراپلی از والدین دعوت می کند به شکل خاصی با کودک رفتار و با او ارتباط بر قرار کند. این رویکرد شامل گستره وسیعی از فعالیت های ساده ای است که در لحظه بین والد و کودک پیوند برقرار می کند و صمیمیت ان ها را افزایش می دهد. در حقیقت این فعالیت ها فقط ابزاری برای کمک به ارتباط هستند. در جلسات بازی درمانی تراپلی که در اتاق درمان و منزل برگزار می شود با تمرین و تقویت ان چهار مولفه ی بنیادین در قالب بازی، درمانگر تلاش می کند با توضیح منطق این درمان، این مولفه ها را به عنوان عناصر مهم به سبک تربیتی والدین وارد کند نه این که صرفا در حد بازی باقی بماند.

این مولفه های تربیتی، به ویژه پرورش و درگیر بودن، صمیمیت والد و کودک و احساس امنیت را در رابطه افزایش می دهند؛ با تعمیم این احساس امنیت بنیادین به سایر موقعیت های زندگی، از اضطراب کودک کاسته می شود. همچنین علاوه بر ایجاد رابطه ی مطلوب، کودک برای چالش ها و رفتار ساختارمند اماده می شود. چالش های کوچک و قوانین و ساختار ها در بازی، کودک را برای برامدن از پس چالش های اضطراب بر انگیز و موقعیت های اجتناب ناپذیر اماده می کند.

مشاور خانواده آنلاین

بازی درمانی فیلیال تراپی برای درمان اضطراب کودک

درمانی کوتاه مدت است که به صورت ترکیبی از بازی درمانی و خانواده درمانی انجام می شود. خانواده و ساختار ها وقوانین ان به طور بلقوه منبعی برای ارامش یا اضطراب کودکان است. روش های فرزندپروری نقش به سزایی در رشد قوای روانی کودک در مقابله با اضطراب دارد و فیلیال تراپی با اهمیتی که برای نقش خانواده قائل است، نقش مهمی را در درمان اضطراب جدایی بر عهده ی ان می گذارد.

در حقیقت درمانگر با اموزش دادن به خانواده بر فعالیت ان ها نظارت مستقیم دارد و ان ها را در جهت بازی درمانی با کودکان خود هدایت می کند. این شیوه معمولا نیاز به شرایط درمانی ندارد و در خانه بدون حضور درمانگر نیز انجام می شود. در حقیقت هدف این است تا والدین بر اساس اموزش هایی که دریافت می کنند بتوانند محیطی امن برای کودکان خود فراهم کنند تا ان ها با اسودگی احساسات خود را بیان کنند، درباره ی اضطراب های خود صحبت کنند و به حل مشکلات خود بپردازند.

درمانگر به خانواده مهارت های ارتباطی و حل مسئله را اموزش می دهد. این اموزش ها در چهار جلسه با محوریت گوش دادن همدلانه، بازی تخیلی کودک محور و روش محدود کردن موقعیت ها صورت می گیرد. در انتهای جلسات درمانگر با ایفای نقش کودک، والدین را جهت تمرین کردن این بازی با فرزندشان هدایت می کند. درواقع فیلیال تراپی با ایجاد زمینه ای در جهت افزایش توان پذیرش و همدلی والدین، به ان ها این امکان را می دهد تا فضایی برای رشد روان کودک فراهم کنن،به دنیا از زاویه ی دید کودکان خود بنگرند همین موضوع به بهبود رابطه ی والد و کودک می انجامد.

همچنین بخوانید: بازی درمانی برای کودکان خجالتی

بازی درمانی چه کمکی به اضطراب کودک می کند؟

اموختن درباره ی احساسات، ابراز، پردازش، تجربه و تنظیم آن ها

شاید اتاق درمان اولین جایی باشد که کودک برای اولین بار به داشتن هیجانات مختلف فکر می کند و انواع ان  را می شناسد. اشنایی با ابعاد اضطراب مثل تغییرات بدنی، روانی و رفتاری، به پیش بینی و تنظیم حالاتی که کودک در تجربه های هیجانی ناشی از اضطراب پشت سر می گذارد، کمک می کند. و تکرار این تجربیات در بازی های مربوط به هیجانات، به کودک در ابراز درست ان ها کمک می کند.

افزایش ظرفیت روانی کودک برای مقابله با اضطراب

تجربه ی مکرر مواجهه با انواع هیجانات، و طبیعی پنداشتن تجربیات هیجانی، گنجایش ظرف روان کودک را برای تحمل اضطراب افزایش داده و توان روانی کودک را برای تنظیم اضطراب به کار می اندازد.

تقویت احساس خودکارامدی در کودک

بخش زیادی از اضطراب کودکان به علت احساس ناتوانی در مواجهه  با موقعیت های مختلف و بر امدن از عهده ی وظایف و تکالیف رشدی است. تکالیفی مثل جدا شدن از والدین، ورود به موقعیت جدید مثل مهد کودک، دفاع کردن از حق خود و جرئتورزی، تقویت مهارت های کودک در قالب بازی، و تمرین این اموخته ها، احساس خود کارامدی را درکودک تقویت می کند و در مواجهه با شرایط جدید به جای تجربه ی اضطراب و احساس درماندگی، فرایند حل مسئله در کودک فعال شده و کارامدی از خود نشان می دهد.

ایجاد حس عاملیت و مسوولیت پذیری در کودک

تسلط بر هیجانات به کودک احساس خود مختاری و توانایی می دهد و تجربه ی موفقیت های مختلف در بازی، حس درونی رضایت از خود و اعتماد به نفس و عزت نفس را در کودک تقویت می کند. در شرایط اضطراب به جای منفعل بودن، فعالانه از خود مراقبت می کند و توانایی این کار را در خود می بیند.

تقویت مهارت های زندگی به ویژه حل مسئله و تاب اوری

از ان جایی که در بازی معمولا به برنامه ریزی و به کار گیری انواع مهارت ها نیاز است؛ همچنین کودک در بازی چالش ها و موفقیت های بسیاری را تجربه می کند، به تدریج اماده ی برنامه ریزی و حل مسئله در زندگی واقعی شده و مواجهه با چالش های زندگی واقعی اشفتگی هیجانی کمتری تجربه می کند.

اگاهی درباره ی تغییرات بدن هنگام اضطراب و مدیریت این تغییرات از جمله تنفس عمیق، تن ارامی و… .

همانطور که گفته شد، یکی از ابعاد تجربه ی اضطراب، تغییرات بدنی است که سایر ابعاد را تشدید می کند. با اموختن تکنیک های تن ارامی در قالب بازی، می توان مدیریت وضعیت بدن را تا حد زیادی مدیریت کرد و بازخورد های ارامبخش به بدن داد که این خود به خود به تضعیف چرخه ی اضطراب کمک می کند.

همچنین بخوانید: نقش بازی در رشد کودکان

فایده ی بازی درمانی برای اضطراب جدایی کودک

بعضی از کودکان، وقتی در موقعیت جدایی از منبع دلبستگی خود قرار می گیرند، دچار نگرانی بیش از حد می شوند. این حالت که از ان به عنوان اضطراب جدایی یاد می شود، برای بسیاری از مادران حالتی اشناست. حالتی از چسبندگی و بی قراری که در ان هم کودک تحت تنش بسیار است و هم مادر احساس درماندگی می کند. از طرفی، برای کودک بازی مانند یک بوم سفید نقاشی است که می تواند فعالانه درونیاتش را بر ان منعکس کند، پس هم پی بردن به دلایل اضطراب جدایی کودک را اسان تر می کند و هم راه موثری برای درمان اضطراب است.

ویژگی مهم بازی درمانی مشارکت فعال خود کودک در روند درمان است.کودک در ارتباط موثر با یک متخصص اموزش دیده که با زبان کودک سخن می گوید و یک محیط امن را ایجاد کرده، موقعیت ها و هیجانات مختلفی را تجربه می کند از جمله موفقیت، شکست، غم، شادی، اضطراب، درماندگی، پیروزی، اعتماد به نفس. او در فرایند بازی با هیجاناتش پیرامون جدایی از منبع دلبستگی مواجه شده، آن ها را پردازش می کند و به مرور مهارت های فکری و روانی لازم را برای مدیریت اضطراب در موقعیت های جدایی کسب می کند. اموزش بسیاری از مهارت ها از خود اگاهی گرفته تا جرئتورزی در قالب بازی برای کودک ملموس تر است. نحوه ای که کودک دارای اضطراب جدایی، مفهوم جدایی و منبع دلبستگی خود،یعنی والد را در ذهن به تصور می اورد را می توان به وسیله ی روش های بازی درمانی فاش کرد. بازی به عنوان راه ارتباط با روان کودک در ترمیم  شکستگی های رابطه و کاستی های شناختی و هیجانی از راه کشف نقاط ضعف، اموزش و تمرین تاثیر به سزایی دارد.

بازی درمانی به کودکان دچار اضطراب جدایی کمک می کند ادراکات منفی خود را در مورد والدین تغییر دهند و به عزت نفس و اعتماد به نفس دست یابند که به طور مثبت به کاهش اضطراب کمک می کند .رابطه بین مادر و کودک در حین بازی ، در رشد توانایی های مهارت های اجتماعی کودکان و باورهای آنها برای کاهش اضطراب جدایی موثر است. از طرفی، پیشتر اشاره شد که یکی از دلایل مهم  اضطراب جدایی کودک، فقدان یک رابطه ی با کیفیت والد و فرزندی است. بازی درمانی این امکان را به مادر می دهد تا با اموختن تکنیک های والدگری در قالب بازی به همیار درمانگرخارج از اتاق درمان تبدیل شده و با بازی بتواند رابطه ی والد و فرزندی مخدوش را ترمیم کرده و با ایجاد یک سبک دلبستگی ایمن از اضطراب جدایی فرزند خود بکاهد. همچنین بازی درمانی به مادر در غنی سازی اوقات والد و فرزندی کمک می کند و به کودک کمک می کند تا به درک درستی از منطق جدایی برسد.

همچنین بخوانید: مهارت های اجتماعی در کودکان

جمع بندی

در این مقاله به اهمیت بازی درمانی به عنوان راهی برای ورود به دنیای کودک و برقراری ارتباط با او، پی بردن به ذهنیات و بهبود ترس ها و اضطراب هایش از طریق مشارکت فعال پی بردیم؛ انواع رویکرد های بازی درمانی را بررسی کردیم و فواید بازی درمانی را یک به یک بر شمردیم. باید به یاد داشت که بازی درمانی متناسب با مشکلات و خلق و خو و توانمندی های کودک انتخاب و طراحی شود تا بیشترین فایده را داشته باشد. و در اخر یاداوری این نکته ی طلایی خالی از لطف نیست: چون که با کودک سر و کارت فتاد، هم زبان کودکی باید گشاد.