علائم اضطراب در کودکان و راه‌های کاهش آن

در دنیای پرشتاب امروزی همۀ ما با دلهره و نگرانی آشناییم. اما اضطراب هیجانی فراتر از معمول است که می‌تواند زندگی روزمره را مختل کند؛ به ویژه برای کودکان که هنوز توانایی‌های روانی و مقابله‌ای در آن‌ها رشد نکرده است. تصویری که معمولا والدین از اضطراب کودکان در ذهن دارند، تصویری از چسبندگی، گریه، نگرانی و تنش و ترس‌های مکرر است. این حالت در کودکان ممکن است والدین را نگران کند که مبادا کودک برای همیشه درمانده و مضطرب بماند و هیچ‌گاه به آرامش و استقلال نرسد. در این مقاله از وبسایت کلینیک آگاه نگاهی به اضطراب در کودکان می‌اندازیم.

اضطراب در کودکان چگونه است؟

اضطراب در کودک، مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌هاست که به صورت احساس نگرانی بیش‌ازحد و تنش مداوم تجربه می‌شود. ممکن است این نگرانی چندان منطقی به نظر نرسد.

اضطراب به عنوان یک هیجان بهنجار، کارکرد مفیدی برای بقای انسان داشته است. کودکان در سنین مختلف ترس‌های مختلفی دارند. تجربۀ اضطراب بخش مهمی از روند رشدی کودک محسوب می‌شود. یکی از نمونه‌های آن در سن اضطراب جدایی که معمولا از 6 تا 36 ماهگی است رخ می‌دهد. حضور باکیفیت مادر یا مراقب تعیین‌کننده است و می‌تواند باعث ادامه یافتن اضطراب یا رد شدن کودک از این مرحله بشود.

تجربۀ میزانی از اضطراب در موقعیت‌های مهم زندگی طبیعی و حتی لازم است. اضطرابی که وقتی موقعیت اضطراب‌آور را پشت سر می‌گذاریم فروکش می‌کند. زمانی اضطراب مشکل‌ساز می‌شود که همچنان ادامه دارد و در زندگی معمول کودک اختلال ایجاد کند. در چنین شرایطی اضطراب رشتۀ کنترل زندگی را از کودک می‌گیرد و جسم و روانش را فرسوده می‌کند. اینجاست که حمایت والدین و مداخلۀ روانشناس کودک متخصص لازم به نظر می‌رسد.

علت اضطراب در کودکان

دلایلی که ممکن است کودکی به اضطراب دچار شود از فردی به فرد دیگر متفاوت است. اگر اضطراب‌ها مکررا اتفاق می‌افتند و اضطراب همیشه بر زندگی کودک سایه انداخته، باید جدی‌تر به دنبال علت‌یابی و درمان بود.

به طور کلی هر رویدادی که سیر عادی زندگی را مختل و زندگی را از روال هنجارش دور کند می‌تواند علت اضطراب باشد. برخی از اتفاقاتی که بالقوه عامل ایجاد اضطراب کودک هستند:

• وجود زمینه‌های ژنتیکی اضطراب در خانواده

کودکان ما حاصل تربیت ما و ژنتیک هستند. بنابراین میراث ژنتیکی والدین بر نحوۀ واکنش‌دهی جسمی و روانی کودک به شرایط اضطراب‌زا تاثیرگذار است.

• تغییرات زیاد در مدت زمان کم

مثلا تولد نوزاد جدید، تغییر مدرسه و محل زندگی. شرایط جدید، ریتم دنیای روانی کودک را تغییر می‌دهد. شرایط جدید مساوی با نیاز به سازگاری‌های جدید است. حال اگر این سازگاری‌ها شکست بخورد یا به خوبی صورت نگیرد، دفاع‌های کودک در مقابل تغییر شرایط شکست می‌خورد و اضطراب خودش را نشان می‌دهد.

• ارتباط با افراد دائما مضطرب مثل اعضای خانواده

وقتی کودکان احساس خاصی پیدا می‌کنند به رفتار والدینشان نگاه می‌کنند. اگر والدین کودک در مواجهه با چالش‌های زندگی، درمانده و مضطرب می‌شوند کودکان هم درماندگی و اضطراب را می‌آموزند. همچنین اگر والدین به حل مسئله رو می‌آورند، کودکشان یاد می‌گیرد وقتی دچار اضطراب شد حل مسئله کند.

• مسئولیت‌ها و توقعات نامتناسب با شرایط سنی و رشدی

کودکان بسته به سن و وضعیت رشدشان توانایی‌های مختلفی دارند. وقتی مسئولیتی به کودک می‌دهیم که آن را بسیار بزرگتر از توانش ارزیابی کند مضطرب می‌شود.

• کمالگرایی والدین و تعیین استانداردهای نادرست

کمالگرایی والدین باعث می‌شود کودک هرگز احساس کافی بودن نکند و همیشه بیش از توانش تلاش کند. آن هم برای اهدافی که خودش انتخاب نکرده است. این تلاش معمولا توان‌فرسا و همراه با احساس نگرانی و عدم اطمینان است.

• شرایط بی‌ثبات اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی

احساس امنیت نیازمند شرایطی با ثبات و قابل پیش‌بینی است. وقتی شرایط مدام تغییر می‌کند لازم است مدام خودمان را با شرایط جدید سازگار کنیم. بی‌ثباتی شرایط چه برای کودک و چه بزرگسال عامل مهم ایجاد اضطراب است.

• احساس عدم کفایت در مقابل چالش‌های رشدی

احساس مداوم ناکامی و شکست در کودک درماندگی و اضطراب تولید می‌کند. کودک رفته‌رفته اطمینانش را نسبت به توانمندی‌هایش از دست می‌دهد و در مقابل چالش‌ها خودش را درمانده می‌بیند.

به صورت کلی، دو موضوع مهم دربارۀ اضطراب کودکان وجود دارد: استعدادهای ژنتیکی و میزان استرسی که دریافت می‌کنند. هرچه توان ذاتی کودک در برابر استرس ضعیف‌تر باشد، در مقابل استرس، آشفتگی بیشتری تجربه می‌کند. افراد با آمادگی یا بیماری‌پذیری متفاوتی به دنیا می‌آیند و در محیط متفاوتی بزرگ می‌شوند. به همین دلیل تجربۀ اضطراب با یک میزان معین ممکن است روی افراد مختلف تاثیر متفاوتی بگذارد.

علائم اضطراب در کودکان

علائم اضطراب در کودکان را می توان به چند دسته تقسیم کرد.

علائم جسمانی اضطراب در کودکان:

• تپش قلب
• خشکی دهان
• احساس گر گرفتگی
• خستگی
• درد های جسمانی
• تهوع
• تنفس سریع
• تعریق

علائم روانی اضطراب در کودک:

• فقدان تمرکز و احساس خالی شدن ذهن
• گوش‌به‌زنگی و از جا پریدن
• اختلال در خواب
• افکار منفی فراگیر
• احساس عدم کنترل بر وقایع زندگی

انواع اضطراب در کودکان

بر اساس مقالۀ منتشرشده در وبسایت clevelandclinic، اضطراب کودکان می‌تواند در دسته‌های زیر جا بگیرد:

1. اختلال اضطراب فراگیر

کودکانی با اضطراب فراگیر تقریبا دربارۀ هرچیزی شدیدا نگران هستند. دامنۀ نگرانی‌شان محدود به موضوع خاصی نیست. از جا گذاشتن دفترمشق گرفته تا شکست خوردن در دوست‌یابی و حتی نگرانی دربارۀ اتفاقاتی که احتمال رخ دادنشان بسیار کم است. بیشتر انرژی کودک صرف این نگرانی‌ها می‌شود و همین باعث کاهش تمرکز و افت تحصیلی در اوست. مثلا ممکن است به جای تمرکز بر درس خواندن، دل مشغول نتیجه ی احتمالی امتحان فردا باشد.

2. اختلال اضطراب اجتماعی

کودکان دارای اختلال اضطراب اجتماعی از حضور در جمع، صحبت کردن یا غذا خوردن در جمع و ارائۀ کلاسی واهمه دارند. توجه این کودکان به جای این که متمرکز بر کارشان باشد، متمرکز بر نگرانی‌هایی با محتوای قضاوت شدن از سمت دیگران است. در صورت ادامه‌دار شدن این اختلال، عملکرد اجتماعی و تحصیلی کودک به خطر می‌افتد.

همچنین بخوانید: مهارت های اجتماعی در کودکان

3. اختلال استرس پس از سانحه PTSD

این اختلال زمانی به وجود می‌آید که کودک ترس و استرس بسیار شدیدی را تجربه کند. ترس و استرسی ناگهانی و بسیار شدید که ناشی از تجربه یا مشاهدۀ حوادثی بسیار دردناک است و ممکن است جان کودک یا نزدیکانش را تهدید کند؛ حوادثی مانند: تصادف، بیماری، زلزله و جنگ.

4. اختلال اضطراب جدایی

اختلال اضطراب جدایی شایع‌ترین اضطراب دوران کودکی است و بیشتر والدین این شکل اضطراب را در کودکان می‌شناسند.

کودکانی با این شکل اضطراب، به خانه و خانواده و افراد امن زندگی‌شان وابسته هستند. آن‌ها تحمل دوری از خانواده را ندارند و موقع دوری از آن‌ها به‌شدت مضطرب و چسبنده می‌شوند. معمولا دوست ندارند خانه را ترک کنند یا به مدرسه بروند. به والدین‌شان می‌چسبند و کابوس‌هایی می‌بینند که موضوعشان جدایی است. آن‌ها نگران‌اند مبادا اتفاقی برای والدین یا مراقبانشان بیفتد.

لازم است توجه کنیم کودکان در سنین 6 تا 36 ماهگی اضطراب جدایی را به شکل بهنجار تجربه می‌کنند. معمولا در این سن، تصویر ثابتی از والدین شکل می‌گیرد و آن‌ها برای اینکه بتوانند این تصویر را بسازند، به والدینشان وابسته می‌شوند. بنابراین مقصود از اختلال اضطراب جدایی، اضطراب نامتناسب با شرایط سنی کودک است که با طی شدن روند تحولی، رشد توانایی‌های کودک و ثتبیت تصویر مادر از بین نمی‌رود.

5. فوبیای خاص

احتمالا تاکنون بارها و بارها واژۀ فوبیا را شنیده‌اید. فوبیا یعنی ترس شدید، نامعقول و نامتناسب از یک موجود، شیء یا موقعیت؛ مثلا ترسیدن شدید و نامتناسب از سگ، عنکبوت، تاریکی. کودکان از چیزی که فوبیایش را دارند، دوری می‌کنند یا اگر با آن مواجهه شوند اضطراب شدیدی از خود نشان می‌دهند. تفاوت فوبیا در کودکان این است که برعکس بزرگسالان متوجه غیرمنطقی بودن ترسشان نیستند.

6. اختلال وسواس فکری عملی

زیر بنای وسواس فکری، وجود افکار مزاحم، سمج و ناخواسته است که در کودک تولید اضطراب می‌کند. در نتیجۀ آن ممکن است کودک به رفتارهای تکراری مانند چک کردن مداوم یا شستن دست ها رو بیاورد که به قصد کاهش اضطراب انجام می‌شود. وسواس  ممکن است ریشه‌های ژنتیکی داشته باشد. اگر وسواس در خانوادۀ شما وجود دارد به علائم احتمالی‌اش در کودکتان حساس باشید و در صورت مشاهده با درمانگر متخصص مشورت کنید.

7. سکوت انتخابی

گاهی اوقات اضطراب کودکان به شکل سکوت خودش را نشان می‌دهد. کودک شما با وجود اینکه می‌تواند حرف بزند و مشکلی در یادگیری زبان یا حرف زدن نداشته است در بعضی موقعیت‌ها سکوت می‌کند. او جایی که انتظار می‌رود صحبت کند چیزی نمی‌گوید. ممکن است او تمام تلاشش را به کار بگیرد تا از ارتباط، تماس چشمی و صحبت کردن فرار کند. با اینکه ممکن است در ارتباط با پدر و مادرش احساس راحتی بیشتری داشته باشد و عادی صحبت کند.

همچنین بخوانید: موتیسم چیست؟ علائم و درمان سکوت انتخابی

چطور اضطراب و استرس را در کودکان تشخیص دهیم؟

1. نگاه دقیق و حساس نسب به تغییر حالات کودک:

با نگاهی دقیق و حساسیت به جا نسبت به تغییر حالات کودک، و در نظر گرفتن علائم بالا می‌توان وجود اضطراب و استرس را در کودکان تشخیص داد. معمولا والدین اضطراب کودک با جملاتی زیر توصیف می‌کنند:

• مثل همیشه نیست
• راجع به همه‌چیز نگرانه
• انگار حواسش جمع کارش نیست
• خیلی به من یا باباش می‌چسبه

همیشه  اضطراب کودکان به این صورت خود را نشان نمی‌دهد و ممکن است علائم بیرونی اضطراب چیزی غیر از نگرانی و چسبندگی باشد. نشانه‌های دیگری نیز هستند که اضطراب را نشان می‌دهند:

• ناخن جویدن
• بی‌اختیاری ادرار شبانه
• انگشت مکیدن
• هر رفتاری که والد را درگیر کودک کند و توجه والد بر کودک متمرکز شود نیز می‌تواند خبر از یک اضطراب درونی بدهد.

2. توجه به رویدادهای اضطراب‌آور اخیر؛ مانند بیماری، زلزله یا جنگ.

روانشناس کودک آنلاین

راه‌های درمان اضطراب در کودکان

اولین قدم برای درمان اضطراب، فهمیدن ریشه‌های اضطراب کودک و سپس یافتن راه‌حل متناسب برای آن است. در بسیاری از موارد این فرایند مهم از وظایف درمانگر متخصص در حیطۀ کودکان است.

درمان‌های تخصصی سودمند برای بهبود اضطراب در کودکان بسیار متنوع‌اند:

• بازی درمانی کودک

بازی درمانی ارتباط بین فردی پویا بین کودک و درمانگر است. بازی به شکل‌گیری ارتباطی امن برای کودک کمک می‌کند. از طریق بازی کودک هیجانات آزارنده را برون‌ریزی و پردازش می‌کند. در بازی درمانی از ابزارها و قابلیت‌های کودک برای بیان حالاتش استفاده می‌شود تا کودک بتواند احساساتش را تحت کنترل بیاورد. بازی درمانی یک روش مهم و اثر بخش برای پی بردن به ذهنیات کودک و کاهش اضطراب است.

از انواع بازی درمانی می‌توان به بازی درمانی شناختی-رفتاری، فیلیال تراپی، فلورتایم و بازی‌های دلبستگی‌محور اشاره کرد.

روانشناس کودک در تهران

• خانواده درمانی

خانواده محل پی‌ریزی شخصیت کودک است. خانواده چه به لحاظ تربیتی و چه ژنتیکی می‌تواند منبعی بالقوه  برای تشدید یا کاهش اضطراب و سایر اختلالات باشد. معمولا مشکلات کودکان محصول آشفتگی‌ها و چرخه‌های معیوب سیستم خانواده است. مشکلات اعضای خانواده با یکدیگر روی کودک تاثیر می‌گذارد. خانواده‌های بی‌ثبات و پر تلاطم که امکان پیش‌بینی رفتار مراقبین را از کودک می‌گیرد به‌راحتی می‌تواند باعث اضطراب در کودکان شود. بر اساس مقالۀ وبسایت healthdirect، خانواده درمانی با شناسایی ریشه‌های مشکلات سیستم خانواده و اصلاح ناکارآمدی‌ها سهم زیادی در سلامت روان کودکان خواهد داشت.

• آموزش مهارت‌های زندگی

بخش زیادی از اضطراب کودک ناشی از احساس عدم توانمندی در مواجهه با چالش‌هاست. هر سنی چالش‌های خودش را دارد. مهارت‌هایی مانند استقلال در خواب، برقراری ارتباط، جرئت‌ورزی و خود مراقبتی می‌تواند منبع مهم اضطراب برای کودک در هر سنی باشد. بنابراین پرورش مهارت‌های لازم زندگی متناسب با شرایط سنی می‌تواند تا حد زیادی به بهبود اضطراب کمک کند.

• درمان فردی

در درمان فردی کودک، مسیر درمان متناسب با شرایط هر کودک طراحی می‌شود و مستلزم استمرار و همراهی والدین است. گاهی اضطراب به طور مستقیم یا غیر مستقیم از والدین به کودکان منتقل می‌شود. روان درمانی فردی برای والدین می‌تواند در کاهش اضطراب کودک کمک‌کننده باشد.

چطور به کودک در کاهش اضطراب کمک کنیم؟

به عنوان یک والد چطور می‌توانیم در لحظه به بهبود اضطراب کودک کمک کنیم؟ در ادامه بر اساس وبسایت nhs، راه‌هایی به شما پیشنهاد می‌کنیم:

1. ایجاد رابطه‌ای خوب

اولین گام داشتن ویژگی حساسیت و کنجکاوی نسبت به تغییر رفتار و خلقیات کودک است. مادر حساس و کنجکاو بهتر می‌تواند اضطراب را در فرزندش تشخیص دهد. او بهتر می‌تواند به فرزندش کمک کند. حساسیت و کنجکاوی از پایه‌های مهم یک رابطۀ والد-فرزندی خوب است. پیوندی عمیق را در نظر بگیرید که در آن مادر نیازهای کودک را به خوبی می‌شناسد و به موقع پاسخ می‌دهد. حالا رفتار مادر برای کودک پیش‌بینی‌پذیر می‌شود. پیش‌بینی‌پذیری تصویری باثبات و قابل اتکا و توانمند از مادر می‌سازد. احساس حمایت شدن از سوی والدی امن و توانا که مدام در حال تغییر نیست اضطراب کودک را کم می‌کند. بنابراین تلاش برای ساختن رابطۀ خوب مضطرب شدن کودک را کم می‌کند و به مادر در مدیریت اضطراب کودک کمک می‌کند.

2. گفت‌وگو با کودک

حرف زدن در لحظات پر اضطراب می‌تواند آبی باشد بر آتش آشفتگی کودک. گفتگویی آرام در فضایی همدلانه و بدون قضاوت کمک می‌کند کودک متوجه شود پریشانی‌اش به رسمیت شناختیه می‌شود و گوشی برای شنیدن احساساتش وجود دارد. اگر کودک بتواند احساسات ناخوشایندش را بشناسد، نام‌گذاری کند و در قالب کلمات برون‌ریزی کند، بهتر می‌تواند حسش را مدیریت کند. رسیدن به این مرحله مستلزم همراهی قدم به قدم والد با کودک است.

3. تنظیم توقعات والدین و سطح توانمندی کودک

والد کمالگرا یا پر توقع معمولا استانداردهای بالایی برای کودکش تعیین می‌کند که تناسبی با توانمندی کودک ندارد و همواره کودک را با احساس کافی نبودن، درماندگی و اضطراب مواجه می‌کند. مثلا مادری که  از فرزند هشت ساله‌اش انتظار دارد در ورزش و موسیقی و هنر همواره بهترین باشد، با تعیین استانداردی نامعقول و احتمالا نامتناسب با توانایی فرزندش، زمینه‌های اضطراب را برای او ایجاد می‌کند. یک راه موثر در کمک به کاهش اضطراب کودک این است که سطح توانمندی کودک را بشناسیم و با انتظاراتی واقع‌بینانه به رشد کودک کمک کنیم.

4. انجام فعالیت‌های آرام‌بخش دونفره.

انجام فعالیت‌های آرام‌بخش دو نفره؛ از جمله پیاده‌روی، یوگا، رسیدگی به گل و گیاه، نقاشی، گل بازی، آشپزی، صحبت کردن دربارۀ احساسات، دیدن فیلم و انیمیشن یا بازی کردن با کودک. این فعالیت‌ها باعث می‌شود رابطه‌ای زیبا بین خودتان و کودکتان بسازید و برای او حامی مهربان و مقتدری باشید. همچنین سیستم عصبی کودک را آرام می‌کند و احساس توانمندی را در کودک بالا می‌برد.

همچنین بخوانید: نقش بازی در رشد کودکان

پیامد اضطراب کودکان در بزرگسالی

افرادی که در کودکی اضطراب زیادی از سر گذرانده‌اند مهارت‌هایشان رشد نمی‌کند. ممکن است در بزرگسالی با مشکلاتی مانند کمبود اعتماد به نفس، احساس ناتوانی و درماندگی مواجه شوند. اضطراب محدود به دورۀ کودکی نمی‌ماند و می‌تواند به شکل انواع اختلالات اضطرابی و افسردگی در نوجوانی و بزرگسالی بینجامد. در نتیجۀ اضطراب مداوم، کودکان توانایی مقابله و سازگار شدن با چالش‌های زندگی را کسب نمی‌کنند.

دانش‌آموز نوجوانی که از کودکی مضطرب بوده است، ظرفیت روانی کمتری برای تحمل و مدیریت استرس‌های درسی دارد. اضطراب مانع از رشد توانایی برقراری ارتباط و تقویت احساس خود ارزشمندی و عزت نفس می‌شود و اعتماد به نفس فرد را در بزرگسالی خدشه‌دار می‌کند.

جمع‌بندی

در این مقاله نگاهی به اضطراب کودکان انداختیم؛ انواع، علل و راه‌های درمان را بررسی کردیم و پیامدهایی که ممکن است با ادامه‌دار شدن اضطراب، گریبان‌گیر فرد شود را مرور کردیم. همانطور که ذکر شد، در صورت ادامۀ اضطراب، نیرویی که می‌توانست صرف رشد و بالندگی شود، صرف دست‌وپنجه نرم کردن با هیجانات ناخوشایند می‌شود. پس بهتر است برای رفع مشکل اضطراب از کودکی اقدامی صورت گیرد. برای دریافت روان درمانی کودک، در کلینیک روانشناسی آگاه می‌توانید درخواست نوبت مشاوره برای فرزندتان را ثبت کنید.