چطور با کودک حساس و زودرنج رفتار کنیم؟

او کودکی شیرین‌زبان و خنده‌روست که اطرافیان را خیلی زود جذب خود می‌کند. اگر احساس ناراحتی و غم کنید، بهترین شخص برای دلداری و همدلی کردن است. سخت است که تحت تأثیر خلاقیت، ریزبینی و سوالات کنجکاوانه‌اش قرار نگیرید!

اما ممکن است گاهی تصورات شما از او فرو بریزد، چراکه یک اتفاق به ظاهر ساده از نگاه شما مثل مارک یقۀ لباس یا صدای بلند محیط می‌تواند او را بسیار آزار دهد و منجر به یک واکنش شدید هیجانی از سوی او شود!

بچه‌های حساس و زود رنج  (sensitive child) عادت کرده‌اند که اقوام، دوستان و غریبه‌ها نگاهی گیج یا حتی گاهی منتقدانه به آن‌ها داشته باشند. چه بلایی سر بچه آمده؟ چه اتفاقی افتاده که این‌گونه واکنش نشان می‌دهد؟ چرا والدین این بچه، او را به درستی تربیت نکرده‌اند؟

برای حل‌ و فصل چالش‌هایتان در تربیت کودکان حساس، از روانشناس کودک کلینیک آگاه نوبت مشاوره بگیرید.

کودک حساس و زودرنج یعنی چی؟

“کودک حساس و زودرنج” کودکی است که در انتهای طیف حساسیت قرار دارد و بیشتر از دیگران، تحت تاثیر محیط خود قرار می‌گیرد؛ چراکه اطلاعات و محرک‌های محیطی خود را عمیق‌تر از دیگران پردازش می‌کند.

این اصطلاح نخستین بار توسط دکتر الین آرون، روانشناس و محقق، در اواخر دهۀ 1990 ابداع شد. او این مفهوم را برای گروهی از افراد که سیستم عصبی حساس‌تری دارند و به محیط اطراف خود حساس‌تر هستند استفاده می‌کرد.

به گفتۀ آرون، تقریباً از هر پنج کودک، یک کودک بسیار حساس است. بچه‌های حساس، اغلب سیستم عصبی واکنش‌پذیرتری دارند که باعث می‌شود به‌راحتی تحت فشار قرار بگیرند و به اتفاقات جرئی، واکنش‌های شدیدی نشان بدهند؛ مثلا به کوچکترین تغییرات محیطی مانند صدا، نور، بافت و جنس لباس واکنش نشان می‌دهند. همچنین توانایی خوبی برای مدیریت یا کنترل هیجان‌های خود ندارند و به‌‌طور مداوم با احساسات شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

ممکن است در موقعیت‌هایی که کودکانِ دیگر مشکلی ندارند، خیلی زود عصبانی شوند و شروع به گریه کردن یا پرخاشگری کنند. اغلب از محیط اطراف خود آگاهی بیشتری دارند، به جزئیات توجه بیشتری می‌کنند و به همین دلیل، به زمان بیشتری برای خو گرفتن با محیطشان نیاز دارند.

بسیاری از شما والدین، ممکن است حساس و زودرنج بودن کودک را به عنوان یک ویژگی بد بدانید – کودکی ضعیف، منزوی، غیرقابل‌پیش‌بینی و غیرقابل‌کنترل– یا آن را با لوس بودن اشتباه بگیرید. کودک لوس، خودمحور است و در صورت نرسیدن به خواسته‌هایش، از کنترل خارج شده و زمین و زمان را به هم می‌ریزد اما حساسیت نه یک ویژگی خوب یا بد، بلکه صرفاً تفاوت طبیعی در میزان تغییرات خلق و خو و حساسیت است. کودکان حساس و زودرنج ناخواسته و به دلیل سیستم عصبی واکنش‌پذیرتر خود، به برخی مسائل حساس ترند و نسبت به آن­ها واکنش­های بزرگتری نشان می‌دهند.

علت زودرنجی کودکان

ار نگاه محققان، چند دلیل ممکن است موجب حساس و زودرنج شدن یک کودک شود:

• ژنتیک
• نحوه تربیت و فرزند پروری
• تجربیات مدرسه

شاید تصور کنید حساس بودن تنها یک ویژگی ارثی یا ژنتیکی است اما نحوۀ رفتار با کودک حساس، محیطی که در آن رشد می‌کنند و تجربیاتی که با آن‌ها مواجه می‌شوند می‌توانند نقش مهمی در میزان حساسیت و نحوۀ ابرازش در بچه‌ها داشته باشند. برخی از کودکان ممکن است از بدو تولد سطوح بالاتری از حساسیت را از خود نشان دهند، در حالی که برخی دیگر با قرار گرفتن در یک محیط بسیار تحریک‌کننده یا استرس‌زا حساس‌تر شوند. کودکانی که بسیار حساس هستند در محیط‌های حمایت‌کننده خوب عمل می‌کنند، اما اگر محیط آنها غیرحمایت‌کننده یا خشن باشد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به طیف وسیعی از مشکلات جسمانی و روانی هستند.

همچنین بخوانید: فرد حساس کیست؟ ۱۰ نشانه شخصیت حساس

نشانه‌های زودرنجی در کودکان

کودک حساس چه تفاوت‌هایی با سایر بچه‌ها دارد و چطور می‌توانید متوجه شوید آیا کودک شما حساس و زودرنج است یا نه؟ با اینکه هیچ کودک حساسی مشابه دیگری نیست و هر یک بر اساس صفات ارثی، تجربیات مختلف دوران کودکی و مدرسه دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند، اما در همۀ آن‌ها برخی ویژگی‌های مشترک دیده می‌شود:

1. واکنش‌های هیجانی شدید: معمولاً به محرک‌های مثبت و منفی واکنش‌های هیجانی شدیدی نشان می‌دهند و به دنبال یک اتفاق کوچک، خیلی زود عصبانی، شاد یا ناراحت می‌شوند.
2. حساسیت به تحریک بیش از حد: به تغییرات محیط خود بسیار حساس هستند و می‌توانند تحت تأثیر تجربیات حسی مانند بو، نور، صدا یا محرک‌های لامسه (بافت لباس) قرار بگیرند. ممکن است تحمل مکان‌های پر سر و صدا برای آن‌ها سخت باشد، بعد از یک روز هیجان‌انگیز نتوانند خواب بروند یا از زبری لباس، درزهای جوراب یا برچسب روی پوست خود شکایت داشته باشند.
3. نیاز به زمان آرامش‌بخش یا تنهایی: در محیط‌های شلوغ، مغز بچه‌های حساس تحت بمباران محرک‌های حسی و محیطی هستند به همین دلیل نمی‌توانند مدت زمان زیادی در بیرون از خانه یا دورهمی‌ها باشند. آن‌ها به زمان تنهایی یا استراحت نیاز دارند تا مغزشان، افکار و اطلاعات دریافتی را پردازش کند.
4. توجه به جزئیات: خیلی زود متوجه جزئیات کوچک و تغییرات ظریف محیط اطراف خود می‌شوند، تغییراتی که دیگران ممکن است اصلا متوجه آن‌ها نشوند، مانند تغییر دمای خانه یا جابه‌جا شدن وسایل اتاق خواب.
5. عدم سازگاری با تغییرات: با تغییرات بزرگ مثل تغییر اتاق خواب خود یا سفر ناگهانی به راحتی کنار نمی‌آیند و ممکن است به راحتی مضطرب شده یا بترسند.
6. همدلی بالا: بچه‌های حساس ظرفیت بالایی برای درک احساس و عواطف دیگران دارند، توانایی‌ای که اغلب آنها را به افرادی بسیار همدل تبدیل می‌کند. نسبت به احساسات دیگران، به ویژه ناراحتی یا درد حساس هستند. دیدن اشک‌هایشان موقع تماشای یک فیلم غمگین یا زمانی که دوستشان ناراحت است اصلا چیز عجیبی نیست!
7. عمیق‌نگری: مغز بچه‌های حساس اطلاعات را با دقت بیشتری پردازش می‌کند، به همین دلیل معمولا سوالات عمیق و قابل تامل می‌پرسند و بسیار کنجکاوتر از همسالان خود به نظر می‌آیند.
8. کمال گرایی: حساسیت بالا می تواند کودکان را مستعد احساس شکست و شرم عمیق کند. از این رو، بچه‌های حساس تمایل به کمال‌گرایی و کنترل دارند. از دست دادن، باختن یا شکست خوردن می‌تواند برای یک کودک حساس بسیار سخت باشد.

ویژگی‌های کودک حساس

• وقتی احساس ناراحتی می‌کنند شکایت می‌کنند؛ مثلا از سفتی کمربندشان یا زمختی پارچۀ لباس.
• در محیط‌های شلوغ و پر سر و صدا، مانند سالن‌های ورزشی یا مغازه عطرفروشی، به دلیل بوهای شدید، احساس استرس و خستگی می‌کنند.
• از به عجله افتادن متنفرند و ترجیح می‌دهند کارها را با دقت بیشتری انجام دهند.
• نظرات بزرگانه می‌دهند و نسبت به سن خود عاقل‌تر به نظر می‌رسند.
• از خوردن برخی غذاها به دلیل بو یا بافت غذا خودداری می‌کنند.
• به راحتی بر اثر اتفاقات ناگهانی مانند زمانی که کسی به صورت مخفیانه به سمت آنها می‌آید می‌ترسند.

با کودک زودرنج چگونه رفتار کنیم؟

نحوۀ رفتار با کودک حساس خود باید چگونه باشد؟ چطور می‌توانید به او کمک کنید تا بتواند رفتارهای خود را مدیریت کند؟ اینجا چند پیشنهاد برای شما داریم:

• گوشه‌ای از خانه برای توست

بعد از یک روز سخت و پر هیاهو، کودک شما نیاز به یک مکان امن و راحت دارد تا در آنجا دوباره آرامش خود را به دست آورد. فضای مخصوصی در خانه همراه با وسایل مورد علاقه‌اش مثل عروسک یا پتوی محبوبش ایجاد کنید که بتواند در مواقع خستگی و آشفتگی به آن پناه ببرد. هنگام ایجاد این فضای شخصی آرامش‌بخش مواردی مانند رنگ دیوارها، نور و صداها را نیز در نظر بگیرید.

• کمی آرام شویم

کودکان بسیار حساس ممکن است راحت‌تر از سایر کودکان تحت فشار قرار گیرند، به‌خصوص در موقعیت‌های اجتماعی. مهم است که به کودک حساس خود فرصت دهید آرام شود. به عنوان مثال انجام یک فعالیت آرامش‌بخش مانند کتاب خواندن برای او یا رفتن به فضای شخصی‌اش می‌تواند گزینۀ خوبی باشد. به یاد داشته باشید که برای بسیاری از کودکان حساس، زمان آرام شدن راهی برای رفع فشار و شارژ مجدد باتری آنهاست.

• طبق برنامه پیش بریم؟

برای یک کودک حساس، هیچ چیز سخت‌تر از تغییرات ناگهانی و غیرمنتظره نیست! برنامه‌های روزانه ثابت همچون زمان خواب و بیداری، زمان خوردن وعده‌های غذایی و زمان کارتون دیدن می‌تواند حس امنیت و قابل پیش‌بینی بودن را برای کودکان بسیار حساس ایجاد کند. روتین‌ها حس قابل پیش‌بینی بودن را به مغز می‌دهند چرا که ریتم‌های آرامش‌بخشی برای کودک ایجاد می‌کنند و عدم اطمینان را کاهش می‌دهند.

• هر احساسی تجربه می‌کنی، اشکالی ندارد

کودکان حساس اغلب «بیش از حد حساس» یا «بیش از حد واکنش‌پذیر» نامیده می‌شوند و در بیشتر موقعیت‌ها، احساسات آن‌ها نادیده گرفته می‌شود!

فرزندتان را تشویق کنید تا احساسات و افکار خود را آشکارا بیان کند، آن‌ها را نامگذاری کند و در فضای امن و بدون قضاوت، احساسات خود را به اشتراک بگذارد. بدون اینکه به او بگویید احساساتش اشتباه است یا نه، او باید بداند هیچ اشکالی ندارد که طیف وسیعی از احساسات را تجربه می‌کند.

• «به نظر میاد الان عصبانی و ناامید شدی.» (نامگذاری احساسات)
• «اشکالی نداره اگه این اتفاق تو رو عصبانی کرده.» (پذیرش احساسات)
• «می‌تونیم در مورد اینکه دقیقا از چه چیزی عصبانی شدی با هم صحبت کنیم.» (دعوت برای به اشتراک گذاشتن احساسات)

• به دیگران کمک کنیم؟

یک کودک حساس همدل، اگر نتواند در مقابل احساس همدلی خود با دیگران کاری انجام دهد خیلی زود احساس ناتوانی می‌کند. همدلی او را پرورش دهید و فرصت‌هایی را فراهم کنید تا به دیگران کمک کند؛ مثل محبت کردن به دیگران یا انجام کار خیر کوچک. با این کار به او اجازه می‌دهید همدلی خود را به اقدامی معنادار تبدیل کند و حس توانمندی را در خود تقویت کند.

• از خودمان انتظار بیش از حد نداشته باشیم!

بچه‌های حساس تمایل زیادی به کمالگرایی دارند، از این رو بهتر است محدودیت‌های فرزندتان را بشناسید و به او کمک کنید تا انتظارات واقع‌بینانه‌ای برای خود تعیین کند. فرزند حساس شما به زمان نیاز دارد تا در مورد هر کاری به خوبی فکر کند و تعیین انتظارات به او امکان انتخاب می‌دهد. امکان انتخاب بین دو تصمیم که اگر انتظارات را برآورده کنند چه اتفاقی می‌افتد، و اگر این کار را نکند چه عواقبی در پی خواهد داشت.

• چند راهکار کمکی یاد بگیریم؟

راهبردهای مقابله‌ای همچون تنظیم هیجان، حل مسئله یا روش‌های سالم مقابله با استرس را به فرزندتان یاد دهید. یکی از روش­‌های آموزشی این است که تجربیات خود را به صورت شفاهی در حضور او به اشتراک بگذارید: «الان کمی استرس دارم، بنابراین یک لحظه وقت می‌گذارم تا خودم را جمع کنم و سپس برمی‌گردم» «الان ناراحت هستم، هر وقت حالم بهتر شد می‌تونیم دوباره با هم صحبت کنیم.»

• من این شکلی‌ام

هنگامی که کودک حساس شما به گونه‌ای متفاوت از هنجارها رفتار می‌کند، سایرین ممکن است آن را رفتاری اشتباه و غلط تلقی کنند: چیزی که باعث می‌شود کودکتان احساس کند به اندازۀ کافی خوب نیست. اما حقیقت این است که سیستم عصبی فرزند شما می‌تواند به‌راحتی تحت تاثیر محیط قرار گرفته و تحریک شود و اغلب هم با استرس و احساسات شدید همراه است. به او کمک کنید در مورد بدن و سیستم عصبی خودش اطلاعات کسب کند تا خودش را بهتر بشناسد، بپذیرد و واکنش‌ها و احساسات بدنی خود را بهتر مدیریت کند.

• من کنارتم

کودک حساس شما احتمالا متوجه می‌شود که با خواهر و برادر یا همسالان خود متفاوت است و به‌ خصوص در زمان‌های بحرانی و طغیان هیجاناتش، احساس خجالت، شرم یا قضاوت شدن از جانب دیگران می‌کند. در این لحظات فرزند شما بیش از هر چیزی، به حضور حمایتگر و آرام‌بخش شما نیاز دارد. یک جمله آرام و همدلانۀ شما مثل «تو تنها نیستی. من به خاطر تو اینجا هستم. هر وقت کمک لازم داشتی، کنارتم.» به فرزندتان کمک می‌کند تا در میان طوفان عاطفی خود احساس امنیت کند. یادآوری این موضوع به فرزندتان که تنها نیست و شما در کنارش هستید، می‌تواند به او کمک کند تا خودش را بپذیرد.

نبایدهای والدین در برخورد با کودک حساس

1. مراقب روتین‌های کودک حساس باشید

روتین‌های روزمره برای بچه‌های حساس بسیار مهم‌اند و به آن‌ها احساس امنیت می‌دهد. بر هم خوردن روتین‌های زندگی به‌خصوص در زمان‌هایی همچون تعطیلات عید یا مسافرت، می‌تواند آن‌ها را تحت فشار زیادی قرار دهد و حساس‌تر کند. اگر روتین خاصی به هم خورد، برای کودکتان توضیح بدهید و به احساساتش گوش کنید.

1. مراقب محرک‌های بیش‌ از اندازه برای بچه حساس باشید

اگر کودک شما بسیار حساس است، قرار گرفتن در معرض محرک‌های حسی طاقت‌فرسا مانند صداهای بلند یا نورهای روشن در جاهایی مثل مهمانی، عروسی یا گردش‌ها می‌تواند برایش استرس‌زا باشد و قبل و در طول این رویدادها به شدت مضطرب شود. سعی کنید شرکت در این رویدادها را به نحوی مدیریت کنید که کودک مدت زمان زیادی در معرض تحریک‌های محیطی نباشد.

1. تنبیه و انضباط شدید کودک ممنوع!

بچه‌های حساس به دلیل درک و پردازش فوق‌العاده قوی خود، هر اتفاقی را ده برابر شدیدتر و تهدیدآمیزتر تجربه می‌کنند. تنبیه بدنی و قوانین بسیار سخت‌گیرانه می‌تواند اثرات منفی زیادی بر روی آن‌ها داشته باشد و باید از آنها پرهیز کنید. اگر کودک حساس شما بدرفتاری می‌کند، می‌توانید با ارائه پیامدی مناسب با سن و رفتار نادرست آنها پاسخ دهید. لازم است دربارۀ شیوۀ قانون‌گذاری برای کودکتان بیشتر دقت کنید. کتاب الکترونیک «همه‌چیز دربارۀ قانون‌گذاری برای کودکان» می‌تواند راهنمای خوبی باشد.

1. برچسب زدن به کودک ممنوع!

تربیت کودک بسیار حساس می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. ممکن است گاهی از واکنش‌ها یا رفتارشان ناامید و عصبانی شوید و فکر کنید فرزندتان آزاردهنده یا سرکش است. در حالی که داشتن این افکار و احساسات طبیعی است، مهم است که از برچسب زدن به کودکتان اجتناب کنید. وقتی کودک شما برچسبی را می‌شنود که روی او گذاشته شده است مانند «بچۀ بد یا بچۀ اذیت‌کن» ممکن است خود نیز به این باور برسد که بد یا آزارگر است و هیجانات منفی مانند گناه و شرمندگی را تجربه کند. در عوض، به خودتان زمان بدهید تا ناراحتی‌های خود را مدیریت کنید و به جای برچسب زدن به شخصیت آنها، روی توصیف رفتار تمرکز کنید.

1. حواستان به تغییرات ناگهانی بچه باشد

بچه‌های بسیار حساس می‌توانند در مورد افراد یا تجربیات جدید مردد باشند و هر تغییر ناگهانی آن‌ها را مضطرب کند. بهترین کار این است آن‌ها را به‌تدریج در معرض تغییرات قرار بدهید و فرصتی ایجاد کنید تا با اتفاقات جدید آشنا شوند و خود را آماده کنند. به طور مثال بازدید از کلاس یا آشنایی با معلم جدید پیش از شروع آغاز سال تحصیلی یا دیدن خانه و اتاق جدید قبل از اسباب‌کشی.

1. سرعت کودک حساس را در نظر بگیرید

آماده شدن برای بیرون رفتن، انجام کارها، تصمیم‌گیری و هر چیز مشابه دیگری ممکن است در یک کودک حساس بیشتر از سایر بچه‌ها طول یکشد. در حالی که این امر می‌تواند برای شما ناامیدکننده باشد. تحت فشار قرار دادن کودکان برای انجام سریعتر کارها تنها باعث افزایش اضطراب آنها می‌شود. در عوض، زمانی که می‌دانید فرزندتان به زمان بیشتری نیاز دارد، از قبل برنامه‌ریزی کنید و به او یادآوری کنید که نیازی به عجله نیست و می‌تواند به روش و سرعت خودش کارها را انجام دهد.

همچنین بخوانید: تربیت فرزندان ۷ تا ۱۴ سال

جمع‌بندی

تربیت کودک حساس می‌تواند چالشی سخت باشد. شاید بارها پیش آمده که پیش خود آرزو گرده­اید که کاش فرزندتان انعطاف‌پذیرتر یا سازگارتر می‌بود. می‌دانیم که سخت است، اما هر کودکی چالش‌های خودش را دارد. کلید تربیت کودکان حساس، تحمل حساسیت‌های آن‌هاست.

همواره به خود بگویید واکنش ها و رفتارهای او ناشی از تفاوت در سیستم عصبی اوست و نه یک رفتار خودخواهانه یا از سر لجبازی با شما. سعی کنید با مدیریت محرک‌ها و اتفاقات محیطی، یاری‌گر آنها در لحظات حساس باشید. دکتر لورا مراز می‌گوید: کلید تربیت کودک بسیار حساس، همدلی با فرزندتان است با پذیرش این نکته که واکنش‌های او اغلب به خاطر سیستم عصبی او هستند، نه یک رفتار «انتخابی».

اگر در تربیت کودک حساس خود نیاز به راهنمایی دارید، می­توانید از خدمات مشاوره کودک و نوجوان کلینیک روانشناسی آگاه استفاده کنید. ما در این مسیر سخت همراهیتان خواهیم کرد.

12%تخفیف

کتاب الکترونیک؛ هر‌ آنچه درباره قانون گذاری برای کودکان باید بدانید!

بدون امتیاز 0 رای

کتاب الکترونیک قانون گذاری برای کودکان نوشته سحر ارغوانی

90,000 79,000 تومان

کتاب الکترونیک قصه‌گویی برای کودکان

بدون امتیاز 0 رای

کتاب الکترونیک راهنمای والدین در قصه گویی برای فرزندان نوشته سما بخشی

60,000 تومان