نشخوار فکری: چرخه بی‌توقف افکار

در آغاز سعی میکنم به درک مشترکی از نشخوار فکری برسیم، سپس ببینیم چه ایراد و مزیتی دارد و در نهایت بفهمیم که چگونه میتوان این وضعیت را بهبود بخشید.

نشخوار فکری چیست؟

در ابتدای این بحث از شما میخواهم تمام تلاش خود را بکنید. از حافظه خود یاری بگیرید. اولین روزهای یادگیری «خواندن و نوشتن» خود را به ­خاطر بیاورید.

چگونه به شما آموزش دادند که حرف «آ» کمی انحنا در کمر دارد و سرکش آن دو قوس دارد.
یکی در ابتدا و یکی در انتها.
سپس حرف «ب» که در دو حالت متصل و انتهای کلمه نوشته می­شد و الی آخر.

در آن دوران برای نوشتن یکی کلمه ساده مانند «آب» نیاز به تمرکز زیادی داشتید. مدام آن را تکرار میکردید تا یادش بگیرید و بعضی از ما شاید آنها را به دستور معلم یکی صدبار نوشته باشیم! حالا بیایید آن موقعیت دشوار نوشتن «آب» را با امروز مقایسه کنیم: شما در کمتر از یک ثانیه آن را درست و خوانا می­نویسید اما…

اما به این وضعیت ساده میخواهیم یک متغیر دیگر اضافه کنیم: نشخوار فکری!

نشخوار فکری در این مثال به این معناست که مثلا در ابتدای نوشتن حرف «آ» شروع میکنم فکر کردن به اینکه درست نوشتمش؟ اصلا چرا سرکش داره؟ همونجوری بدون سرکش می نوشتیم دیگه آدمهای با سواد کلمات رو از هم تشخیص میدن! ای وای این قوس کمرش درست از آب درنیومد! اصلا من این کلمه رو اینجا درست انتخاب کردم؟ نمیشد کلمه دیگه ­ای بذارم؟ اصلا چرا من الان دارم اینو مینویسم؟ شاید بعدها بتونم از نرم افزارهایی استفاده کنم که صدا رو به نوشته تبدیل میکنن. وای که چقدر من تنبلم! از اولشم همینطوری بودم. شاید اصلا …

به همین سادگی شما درگیر نشخوار فکری شدید، ممکن است چشم باز کنید و ببینید نیم ساعت گذشته و هنوز ذهن شما درگیر است.

چرا نشخوار فکری؟

چنین پدیده‌­ای وقتی به یک عادت ذهنی تبدیل می­شود در موقعیت­های اساسی به شدت آسیب ­زا است. تصور کنید ذهنی که میتواند چنین راحت خود را درگیر موضوعات کم­ اهمیت کند، در موقعیت­های حساس چگونه عمل خواهد کرد، برای مثال موقعیتی که در آن شریک عاطفی شما اوقاتتان را تلخ کرده است:

«چرا اذیتم میکنه؟ من که خیلی دوستش دارم. ولی اصلا دوست داشتن چیه؟ میشه این دوست داشتن به جایی برسه؟ اه دفعه قبلی که یکی رو دوست داشتم چقدر ضربه خوردم. ممکنه همه آدمها مثل هم باشن. نه واقعا ممکنه؟ ممکن هم هست نباشن! چه راهی داره بفهمم مثل قبلی هست یا نه؟ هیچ وقت نمیفهمم، قبلی هم فیلم بازی میکرد. اصلا همه ما آدم­ها توی روابطمون فیلم بازی می­کنیم. هی چقدر دوست دارم وقتی این پیرمرد، پیرزن­های عاشق رو میبینم. اگه دقت کنی اکثرشون بچه های نظام آموزشی قدیمن. اون قدیما نظام آموزشی بهتر بود و …»
خوش آمدید، حالا شما به جای حل مسئله، وارد یک کلاف سردرگم به نام نشخوار فکری شدید!

این توانایی ذهنی – فکر کردن چندباره و همه جانبه – که در اینجا نام نشخوارفکری به آن داده­ ایم، در اواخر دوران کودکی یکی از توانایی­های بسیار مهم ذهن ما برای درک دنیای بسیار وسیعی است که با آن مواجه میشویم. در واقع با پرسش­های مکرر و بررسی دوباره و دوباره هر موضوع تلاش می­کنیم تا شبکه پیچیده­ ای که دورتادور ما را تشکیل داده است ادراک کنیم. در یک فرآیند رشدی ایده ­آل، این توانایی ذهنی در اموری که دسترسی مستقیم‌تری به حقایق داریم حذف می­شود و کارکردی کنترل شده و آگاهانه در موقعیت­هایی پیدا می­کند که مجددا نیاز به هضم حجم بالایی از اطلاعات داریم، اما متاسفانه در مورد بسیاری از ما، این اتفاق نمی ­افتد.

چه می‌توان کرد؟

در واقع بسیاری از ما تجربه این افکار کنترل نشده، مشوش و تکرار شونده را داریم که حتی وقتی به آنها پاسخی منطقی می­دهیم، دست از سرمان برنمی­دارند. برای حل این مشکل چه باید کرد؟

در حالی­که افکار ما ادراک غیرمستقیم حقایق هستند، توجه درونی به لحظه کنونی و احساسات موجب دریافت نوعی حقیقت شهودی و ادراک مستقیم حقایق می­شود. در همین مثال بالایی تمرکز شخص بر احساسات درونی ­اش – امری که نیاز به آموزش، تکرار و تمرین دارد – موجب می­شود تا چرخه جدیدی از واکنش در روان ما ایجاد شود: با ادراک احساس درونی، اضطراب متوقف شده و نیازی به تولید مجدد افکار وجود نخواهد داشت، مغز نشخوار فکری را متوقف می­کند و در هماهنگی به ­وجود آمده میان احساسات درونی و ادراک ذهنی، تصمیمات هدفمند با توجه به واقعیت موجود گرفته می­شوند.

به نظر ساده می­رسد؟ به عقیده برخی از روانشناسان، در واقع بازسازی این چرخه – تجربه عمیق لحظه اکنون و احساسات، کاهش سطح اضطراب، توقف نشخوار فکری و ادراک هدفمند واقعیت – نوعی تجربه بین‌­فردی است. یعنی ما چنین عملکردی را در رابطه خود با دیگر انسان­ها می­توانیم بیاموزیم. در اصل قرار بوده است چنین چرخه­‌ای را از رفتار والدین خود آموخته باشیم، اما غالبا آنها خود نیز از کسی نیاموخته‌اند.

یکی از مسائل مورد توجه در انواع رواندرمانی، بازسازی چرخه سالم ادراک واقعیت و توقف نشخوار فکری است.