احساس گناه در کودک

وقتی به دیگران آسیب می‌زنیم یا کار اشتباهی انجام می‌دهیم، ممکن است بابت رفتارمان احساس گناه کنیم. احساس گناه اگرچه احساس خوشایندی نیست اما می‌تواند مفید و سازنده باشد. احساس گناه، رفتارهای اجتماعی و پشیمانی از کارهای اشتباه را به ما می‌آموزد. با تجربۀ احساس گناه در یک رابطۀ امن می‌توانیم به راحتی عذرخواهی کنیم و بدانیم که همچنان دوست داشته می‌شویم.

زمانی که کودکان نسبت به اشتباهات جزئی بیش از حد واکنش نشان می‌دهند یا خودشان را مسئول اتفاقاتی می‌دانند که کنترلی بر آن‌ها ندارند، احساس گناه شکلی ناسالم به خود می‌گیرد. به عنوان مثال کودکی که در بازی به دوستش لگد زده ممکن است تا هفته‌ها درگیر احساس گناه ناسالم باشد؛ یا کودکی که صدای دعوای والدینش را می‌شنود و با خود فکر می‌کند که مقصر این دعواها اوست. احساس گناه ناسالم کودکان، پایه و اساس بسیاری از مشکلات روانی در آینده خواهد بود.

در این مقاله از وبسایت کلینیک آگاه، به پیچیدگی‌های احساس گناه در کودک می‌پردازیم و روش‌های تنظیم احساس گناه و راهبردهای درمانی احساس گناه ناسالم را به شما یاد می‌دهیم.

دلایل احساس گناه در کودک

اکثر کودکان در پاسخ به خطاهایشان احساس گناه می‌کنند. احساس گناه کودکان می‌تواند کمک کند با دیگران مهربان باشند. بیشتر کودکان بیزارند از اینکه دیگران، به‌خصوص والدینشان را ناراحت کنند. کودکان نیاز دارند مطمئن شوند با تمام اشتباهاتی که می‌کنند، هنوز هم پدر و مادرشان را دارند. به همین خاطر، تجربۀ احساس گناه می‌تواند برایشان چالش‌های زیادی به همراه داشته باشد.

محیط خانواده به ویژه ارتباط با مادر اولین جایی است که می‌توان احساس گناه ناسالم کودک را در آن ردیابی کرد. شیوۀ ارتباطی والد با کودک در ایجاد احساس گناه نقش مهمی دارد. تنبیه، تحقیر یا طرد شدن از سمت والد برای کودک بسیار دردناک است. او احساس گناه را اینگونه تجربه می‌کند که انگار مسبب تمام مشکلات اوست.

بر اساس نوشتاری که در وبسایت nature منتشر شده، احساس گناه در کودک معمولاً از سن 3 تا 4 سالگی به وجود می‌آید. کودکان در این سن تمایل دارند همه چیز را یا خوب ببینند یا بد. بنابراین زمانی که کار اشتباهی انجام می‌دهند، ممکن است با خود فکر کنند که بچۀ بدی هستند. آن‌ها فکر می‌کنند باید کاری انجام دهند تا تبدیل به بچه‌ای خوب شوند. نگرانی آن‌ها از اینکه نتوانند رفتار بدشان را کنترل کنند، می‌تواند به احساس گناه افراطی منجر شود.

شرایط خانوادگی مانند بیماری جسمانی یا روانشناختی یکی از اعضای خانواده به‌خصوص مادر، مثلا افسردگی مادر یکی از دلایل احساس گناه در کودکان است. مادری که احساس گناه را به عنوان بخشی از افسردگی‌اش تجربه می‌کند، مدلی برای واکنش کودک به سایر وقایع می‌شود. کودک نیز این مدل رفتاری را یاد می‌گیرد. او به دلیل همدلی بیش از اندازه، خودش را مسئول رهایی مادرش از افسردگی می‌داند و تلاش ناموفق او منجر به احساس گناه می‌شود. همچنین طرد شدن از طرف والدین در کودک این احساس را به وجود می‌آورد که او به دلیل اشتباهاتش از سمت والدین طرد شده است.

نشانه‌های احساس گناه در کودکان

بر اساس مقالات علمی منتشرشده در وبسایت NIH، کودکانی که احساس گناه ناسالمی را تجربه می‌کنند ممکن است علائمی از خود نشان دهند:

• بعد از هر اشتباهی تصور می‌کنند که بچه‌هایی بد هستند و روی اشتباه خود بیش از حد تاکید دارند.
• به اشتباهی کوچک بیش از اندازه واکنش نشان می‌دهند یا احساس می‌کنند پس از پذیرفتن اشتباهشان نمی‌توانند خودشان را ببخشند.
• به جای اینکه روی رفتار اشتباهشان متمرکز شوند، خودشان را مجازات می‌کنند: «من بچۀ بدی هستم.»
• حتی زمانی که به آن‌ها می‌گوییم مشکلی وجود ندارد، به حدی در احساس ناراحتی و پشیمانی غرق هستند که نمی‌توانند قبول کنند اوضاع خوب است.
• ممکن است برای جبران آسیبی که وارد کرده‌اند، به صورت افراطی دیگران را اولویت قرار دهند.
• معمولاً اضطراب زیادی تجربه می‌کنند و ممکن است علائمی از افسردگی نیز نشان بدهند.

راه‌های درمان احساس گناه در کودکان

مهم‌ترین درمان احساس گناه در کودک، استفاده از خدمات روان‌درمانی است. در جلسات روان‌درمانی با بررسی علت احساس گناه سعی می‌شود کودک به روشی سالم‌تر احساساتش را لمس کند. تکنیک‌های درمانی احساس گناه برای کودکان عبارتند از:

1. آموزش روانی

کودکان ممکن است احساس کنند واکنش‌هایشان به اتفاقات عجیب است یا تنها آن‌ها هستند که این واکنش را نشان می‌دهند. در این روش به کودک اطلاعاتی داده می‌شود که واکنش‌های او نسبت به برخی اتفاقات عجیب و غریب نیستند. برای مثال طبیعی است که زمانی که عصبی می‌شویم می‌خواهیم از خودمان دفاع کنیم یا مثلاً زمانی که وسیله‌ای را خراب کرده‌ایم، بخواهیم آن را جبران کنیم.

2. به ذهن آوردن آسیب

در این مداخله به کودک کمک می‌شود تا تجربۀ آسیب‌زایش را در قالب کلمات دربیاورد. تجربۀ آسیب‌زایی که در محیط خانه، در ارتباط با والدین یا مدرسه اتفاق افتاده. استفاده از کلمات به آن‌ها کمک می‌کند تصویری از آن وقایع برای خودشان ترسیم کنند. زمانی که کودکان احساس گناه و خودسرزنشگری می‌کنند زیرا خودشان را مسئول و مستحق چنین آسیبی می‌دانند، توجه به بخش‌های مهم تجربۀ آن‌ها کلیدی است. آن‌ها فکر می‌کنند باید برای جلوگیری از برخی رویدادها کاری انجام دهند. ساختن یک روایت منسجم باعث می‌شود کودک از سردرگمی و پذیرش مسئولیت افراطی جلوگیری کند.

3. تکنیک بسط و پردازش

برخی احساسات ممکن است برای ما آشکار نباشند. این مداخله بعد از بررسی مشکل به کار گرفته می‌شود. توضیح بیشتر و دقیق کودک دربارۀ موقعیتش به درمانگر در کشف احساسات عمیق‌تر کمک خواهد کرد. گاهی پشت احساساتی مانند خشم ممکن است احساس گناه یا شرم وجود داشته باشد.

روانشناس کودک آنلاین

روانشناس کودک در تهران

روانشناس کودک در شیراز

تاثیر احساس گناه بر روان کودک

بر اساس مقالۀ منتشر شده در سایت National Library  of Medicine  احساس گناه افراطی در کودکی باعث افسردگی می‌شود. احساس گناهی که منجر به تشدید افسردگی گردد، می‌تواند در نوجوانی به شکل گرایش به خودکشی ابراز شود. احساس گناه احساسات منفی دیگر مانند غم یا ناامیدی را تشدید می‌کند. حل و فصل نشدن احساس گناه کودک باعث می‌شود او خودش را در هر موقعیتی مقصر بداند. در حقیقت احساس گناه و افسردگی مانند چرخه‌ای معیوب هستند که همدیگر را تقویت می‌کنند.

احساس گناه مسئولیت‌های زیادی را بر دوش کودکتان می‌گذارد. او فکر می‌کند که بابت هر اشتباهی در محیط خانواده مقصر است. کودکان با تجربۀ احساس گناه خود را مسئول جبران تمام مشکلات می‌دانند، حتی مشکلاتی که نقشی در آن ندارد. احساس مسئولیت افراطی او، اضطرابش را نیز تشدید خواهد کرد.

یکی از ریشه‌های خودسرزنشگری کودک، احساس گناه است. کودک با احساس گناه این فرصت را از خود می‌گیرد که با قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی متفاوت بتواند احساس گناه سالم را از احساس گناه مرضی و ناسالم تشخیص دهد. بنابراین راه‌های جبران مشکل را یاد نخواهد گرفت. باقی ماندن در فضای مملو از احساس گناه این احساس منفی را مزمن می‌کند.

چطور به کودک برای مدیریت احساس گناه کمک کنیم؟

بر اساس متن منتشر شده در سایت Thrive Global راه‌های تبدیل احساس گناه ناسالم به احساس گناهی سازگار عبارتند از:

1. برای نشان دادن اشتباه کودکتان به جای تاکید بر شخصیت او به رفتارش اشاره کنید.

برچسب زدن به کودک مثل استفاده از القابی مانند تنبل یا بی‌ادب این شیوۀ تفکر را که همه چیز یا خوب است یا بد، تقویت می‌کند. اگر کودکتان فکر کند که رفتار اشتباهش یک ویژگی درونی در اوست، با خود فکر می‌کند که نمی‌تواند آن را تغییر دهد. با این کار احساس ناتوانی در کودک شکل می‌گیرد. بهتر است هنگام اصلاح کودک بدون اشاره کردن به شخصیتش، اقدامات و رفتارهای نادرست او مورد بحث قرار گیرد. به جای گفتن «تو خیلی تنبل هستی، من سه بار به تو گفتم که وسایلت را جمع کنی.» سعی کنید بگویید «با اینکه سه بار به تو گفتم وسایلت را جمع کنی، این کار را انجام ندادی، چطور می‌توانیم این کار را انجام دهیم؟»

2. به کودکتان کمک کنید که نحوۀ صحبت کردن با خودش را تغییر دهد.

ممکن است از کودکتان بشنوید که خود را بچۀ بدی می‌داند. به او توضیح دهید که اگر کار اشتباهی انجام داده عذرخواهی کردن کار بدی نیست اما نباید خودش را به خاطر آن اشتباه، بچۀ بدی بداند. به او آموزش دهید که هنگامی که احساس ناخوشایندی پیدا کرد از عبارات دیگری استفاده کند. مثلاً «من اشتباه کردم اما می‌دانم چطور آن را جبران کنم.»

3. به کودک خود راه‌های سازنده‌ای برای جبران آسیب و اشتباهش آموزش دهید.

با انجام یک اشتباه کودک خود را سرزنش می‌کند چون فکر می‌کند با سرزنش خود اشتباهاتش جبران می‌شود. داشتن روشی دیگر برای اصلاح رفتار به او کمک می‌کند بدون خود سرزنشگری اشتباهاتش را جبران کند. به عنوان مثال پیشنهاد نوشتن یک نامۀ عذرخواهی یا انجام دادن کاری برای دیگری می‌تواند از راه‌هایی باشد که به او کمک می‌کند.

علاوه بر این‌ها، راه‌های مختلف تقویت اعتماد به نفس کودک و مقابله با احساسات منفی مانند ورزش و سرگرمی‌های خلاقانه به کودک کمک می‌کند که بر اضطراب خود غلبه کند. باور داشتن به توانمندی‌هایش باعث می‌شود کمتر در پشیمانی‌هایش غرق شود و تغییری مثبت ایجاد کند.

راه های پیشگیری از ایجاد احساس گناه در کودک

در سایت Happy Nest Therapy  راه‌هایی برای پیشگیری از احساس گناه ذکر شده است:

1. به تفاوت احساس شرم و احساس گناه آگاه باشید.

احساس گناه به کودک می‌گوید «تو اشتباه کردی بیا کاری در این مورد انجام دهیم.» اما اگر احساس گناه با احساس شرم همراه شود، صدایی درونی به کودک می‌گوید «تو این کار بد را انجام دادی چون بچۀ بدی هستی. تو لیاقت دوست داشته شدن و بخشش را نداری.»

2. به کودکتان کمک کنید که آرام شود.

زمانی که کودکتان کاری اشتباه انجام می‌دهد مثلاً به خواهر یا برادرش لگد می‌زند، ممکن است سریعاً به سمت فرد قربانی بشتابید. اگرچه فرد آسیب‌دیده نیازمند تسلی است اما کودکی که به دیگری آسیب زده هم به آرامش نیاز دارد. بسیاری از والدین ممکن است به احساس کودکی که کار اشتباهی انجام داده، توجه نکنند. آن‌ها فکر می‌کنند توجه به رفتار اشتباه نوعی تشویق کودک به انجام آن است. در حالی که توجه به کا او نشان می‌دهد که عمل او جدی گرفته شده است. با توجه به رفتار غیر قابل قبول برای کودک مرزهایی را ترسیم می‌کنید.

3. اتفاقی که افتاده را دوباره بازگو کنید.

به همراه کودک خود اتفاقی که افتاده را دوباره تعریف کنید. تعریف دوبارۀ آن می‌تواند دیدگاهش را تغییر دهد. برای مثال اگر کودکتان خواهر یا برادرش را می‌زند می‌توان این اتفاق را دوباره اینگونه مطرح کرد.«می‌‌بینم که تو عصبانی شدی و بعد اسباب بازی برادرت/خواهرت را خراب کردی. به نظر تو چه طور می شود زمان عصبانیت، آن را به گونه ای دیگر ابراز کرد که به کسی آسیبی نرسد؟” دوباره بازگو کردن اتفاق به کودک کمک می‌کند اتفاقی که افتاده را راحت‌تر برای خودش حل و فصل کند.

4. با کودک خود همراه شوید تا او احساس حمایت را از طرف شما دریافت کند.

وقتی از او می‌پرسید «چه کاری می‌توانیم برایش انجام دهیم؟» به او نشان می‌دهید که باهم در یک تیم هستید. با این کار بار گناه اضافه را از دوش کودکتان برمی‌دارید. این راه، ارتباطی مجدد را شکل می‌دهد. شاید بتوانید با کمک هم اسباب‌بازی شکسته را تعمیر کنید یا بتوانید معذرت‌خواهی را به او آموزش دهید. این کارها نشان می‌دهد که او فارغ از رفتارهایی که می‌کند، برای شما دوست‌داشتنی و ارزشمند است.

سوالات متداول

چه عواملی می‌توانند باعث احساس گناه در کودکان شوند؟

محیط پرتنش خانواده یکی از عوامل اصلی ایجاد احساس گناه در کودک است. محیطی سرشار از تحقیر و طردشدگی به کودک این پیام را می‌دهد که تمام این‌ها تقصیر اوست. وقتی کودکی خود را بیش از حد مسئول اتفاقات بداند معمولاً احساس گناه افراطی او به احساسی ناسازگار تبدیل خواهد شد.

چگونه می‌توانم بفهمم که کودک من احساس گناه می‌کند؟

نحوۀ گفتگوی کودک با خودش و ما می‌تواند ما را نسبت به احساسات درونی‌اش آگاه سازد. جملاتی مانند «من بچۀ بدی هستم.» یا سؤال‌های مکرر کودک برای اطمینان از دوست داشتنی بودن، «مامان، منو دوست داری؟»، علامت‌هایی از اضطراب ناشی از احساس گناه هستند. علاوه بر گفته‌های او، علائمی مانند اضطراب یا افسردگی نیز می‌تواند در مورد احساس گناه اطلاعاتی به ما دهند.

آیا احساس گناه کودک طبیعی است و چگونه باید با آن برخورد کرد؟

احساس گناه با وجود اینکه احساسی منفی شناخته می‌شود، در برخی مواقع مفید خواهد بود. تجربۀ احساس گناه بخشی طبیعی از رشد اوست. احساس گناه در یک ارتباط ایمن باعث می‌شود بدانیم که حتی با انجام رفتاری اشتباه دوست داشته می‌شویم. زمانی احساس گناه شکل ناسالم به خود می‌گیرد که بیش از اندازه تجربه شود و کودک خودش را مسئول تمام اتفاقات بداند. نحوۀ برخورد با احساس گناه نیز در مقالۀ بالا آمده است.

کتاب های مناسب فرزندپروری

کتاب زندگی از آغاز جلد سوم ۵ تا ۱۲ سالگی

بدون امتیاز 0 رای

324,000 تومان

کتاب زندگی از آغاز جلد دوم ۲ تا ۵ سالگی

بدون امتیاز 0 رای

196,000 تومان

کتاب زندگی از آغاز جلد اول تولد تا ۲ سالگی

بدون امتیاز 0 رای

290,000 تومان